Mirang Le Chin A Voikhat Nak I Tuknak Tuanbia
Mirang nih chinmi pawl an tuk tik hna ah, a voikhatnak te ah an tei hna
lo. Voithum an tuk hna hnu lawngah an tei khawh hna. Voikhatnak an i
tuk hi 1871 kum ah asi, voihnih nak cu 1888 asi, Cun voithum nak an i
tuk cu 1889 kum ah asi. 1896 kum ah Chinram tam deuh cu an laak cang i
Chin Hill Atcs an tuah i an uk hna. 1894 kum ah rakpal loding tiah
phungphai tuah in an rak humhim nak hmun hna cu maymyo mirang uktu bawi
nih 1920 kum ah a hrawh dih i, 1929 kum ah an rak nganh mi hmunram hna
cu an laak dih.
Kachia hmun ah mirangpa winchester nih lakphak
kungcin dingin Chinram chungah a luh ruangah Pu Beng Khuai hruai mi Chin
ralkap bu nih Winchester cu an rak thah, i a fanu Merry Winchester cu a
nung in an rak tlaih. Cuticun 1871-1872 kum chungah Brigadier General
Captain. G.Boucher nih kachia ral lam cu hruai in le General Brown Low.
CB.Captain Lewis hna nih chittakaung rallam cu hruai in an tuk tik hna
ah Mirang-Chin a voikhat nak i tuknak cu a chuak. Hika ah hin mirang
ralkap hriamnam tlingte he minung(500) an si. 1882 kum hnu ah Pu Hoih
Saka nih ralkap (250-300) tluk i hruai in Chittakaung tlangcung i mirang
pennak khua pakhat cu an tuk hna i, Minung 29 an thah hna , 7 hma an
pu. Cun 92 cu sal ah an tlaih hna.
A Voihnih Nak I Tuk
Chin raltuknak cu Mojor General White VC le Vargadier General France,le
Captain Raike hna nih hruai in 1888 kum ah an tuk mi hna a si. Miranglei
in khorka ralkap No,42 Assam ralkap buu, Punctuer police hna komh in
an tuk hna. Chin ralkap lei in Pu Con Bik, Pu Khai Kam le a dang hruaitu
hna komh in kale-kabaw a rakkai mi ral pawl cu an doh hna. Sugeon Major
Lee Queens cu mirang cozah i a sangbik upatnak asi mi Victoria Cross
Upatnak pek awktlak tiangin an raltuk nak hi a rak fak.
A Voithum Nak I Tuk
Chinram raltuk nak cu 1889 kum ah mirang cozah nih Chinram hi tha
tein uk lawlaw dingin policy an remh hnu ah, L.T Stewarh nih hruai mi
ralkap buu hna cu Sittakaung in Haka tlangtiang lam tuah dingah an
zohter lio ah aa thok mi asi. Chin-Lushai raltuknak ah 1889 kum ah cun
rallam pathum in an kal i an tuk hna. Chin paraltha hna zongnih naisai
lo tiin an tuk ve hna. Mirang ralkap hna cu nichuah lei ral lam in W.p
symons nih rallam pahnih hruai in a tuk pi hna. Chaklei rallam in
Colone-Skene nih a hruai hna ralkap 1622 an i tel, Cun thlanglei rallam
in General W.Psymons hruai mi telh in ralkap thazaang 1896 he Gankaw lei
cun an doh rih hna. Bangladesh ram lei Chittakaung rallam lei in
General Vw Tregear nih hruai mi ralkap 3380 thazaang tel in an doh hna.
Mah hna cu Chin ralkap lei in Pu Jahuata le Pu Hausata(lungtain)hna nih
an rakdoh hna. Cu lawng sirih loin Pu Lal Luai nih Thangzang ralhmun ah
biatak tein a doh ve hna tik ah mirang ralkap bawi Stewart zong a thi.
Sittakaung ral lam in Captain Rundall le Gankaw rallam in a kai mi hna
cu 1890 febuary 26 ah an i tong hna. Assam rallam le Kachin ral lam cu
Col, GJSkinner nih a hruai hna i ralkal 700 an si. Kachia ralkap buu
bawmtu dingah police pawl nih an hruai Coolie hna,panture thazaang
(2511) Manipur in thazaang (782) Laa (rang) ralkap (2196) le vui ralkap
(91)an i tel.
1892 kum ah ram uk bawi nih a uk mi hna Tlaisun,
Hakha,Lushai hmun ram hna cu mirang kuttang ah an rak um cang hna.
Sizang,Sukte, Kumhau, hna le Thantlang, Sakta, Surkhua, Leitak tbk. Khua
hna nih kan sung tiin meithal thlah ding cu an duh hna lo. Culio ah cun
Matupi, Mindat, Kanpetlet le Khumi hmunhma pawl hna cu mirang nih an
palrih lo. Cuticun 1895-96 kum hrawng a hungphak cun Chinram kau deuh cu
mirang nih a rak uk cang. 1896 kum i an rak uk cia hmunhma hna cu Chin
Hill Regulation tuah in an rak uk hna. Cu phunglam hna cun thlanglei an
rak uk rih lo nak Chimram hna cu an rak cul thluahmah hna,i 1929 kum
hnu lawngah Chinram hi mirang nih a dihlak in an rak lak khawh.
An Rak Uk Khawh Rih Lo Nak Hmunhma Hna An Tuk Nak Hna
Mirang cozah nih pakoku in nitlak lei le nitlak chak lei Chinram hna cu
1930 tiang laak lo dingin an rak chiah mi asi. Chinram laak cia mi
mirang bawi, Rakhine ram uktu mirang bawi le, Lushai ram uktu mirang
bawi pawl hna nih 1894 ah thanhnak ca an chuah. Mah 1894 thanhnak caah
cun laakrih lomi Chinram chungah a ho hmanh khual tlawn nak ah siseh, a
pel hrim pal lo dingah an chiah. Zei ruangah dah tuk lo,laak lo dingah
hmun ram ah an chiah tiah cun, zeihmanh a țhangcho lomi asi tik ah cozah
nih lamkal nak te hna tuahpiak a hau lai. An mithmuh ah remh ding tampi
an hmuh tik ah cozah rian a ngan chinchin lai tiah an ruah. Cun tangka
hmannak zong a tam lai caah laak lo dingin thanh ca an tuah mi asi. A
laaknak ding caah a dih mi le an hmuh lai ding kong an tuaktik ah ai
tlak in an hmuh lo ruang zongah asi. Anmah mirang cozah zei harnak hmanh
an kan pek lo ahcun laak lo dingah a tha tiin timhtuah nak an ngei.
An raklaak lomi hmun ram hna cu nitlak lei ah kanpetlet in peng 12 ai
hlat nak hmun Victoria tlang tiang asi. Nitlak chaklei ah cun Mindat in
peng 20 ai hlatnak Hilawng khua tiang asi. Mirang cozah nih 1911 ah
milurel nak a lakning in tuklaak rih lomi Chinram hmun ah khua 38 an si.
Inn tung 1900 asi, i milu (population) 9123 an si.
Mirang nih
uk lonak hmun asi tik ah michuak lut zong an tlawm i hlan phungning in
saltlaih nak te hna, phuhlamnak an rak hmangpeng. Cun khuakhat le
khuakhat an i do i an i ral hna, mirang cozah dohtu hna nih mirang uk
lonak hmun ram asi ti an theih tik ah caan tha la in i dornak ah an
hman. Cu tik ah Rakhine ram uk bawi, Chin ram uk bawi le Lushai ramuk
bawi hna nih hiti kan zuah mi hna hi cu a țha lo tiah an ruah. 1908 kum
thok ka ah, Rakhine ram devision lutlai sin ah an duhnak an chim.
Rakhine ram lutlai devision nih kawlram uktu mirang lutlai sin ah 1908
Febuary 12, Ca number 744-7p.5in a chimpiak țhan hna. Cutik ah Burma
ramuk bawi lutlai nih tukding le laakdingah lungtlin pi loin an mah nih
mirang uk nak an kan herh caan tiang hngah dingin le, tangka le ralkap
thazaang dih loding in laakkhawh ding dirhmun a phak tik ah laak te
dingin ca a leh hna.
1918 kum cu India ram chungah Molly
siangpahrang uknak phunghram thlen le remhding ah cozah pawl an rian tam
cingling asi. Cu lio ah kawlram cu India mirang bawi i, kuttang ah
state pakhat bantuk in a um mi asi tik ah an remh mi phunghram zulhnak
dingah an i zuam lio caan asi,i Chinram kong an chimtik ah Kawlram
mirang uktu lutlai hna nih zei an rel lo nak zong asi ko lai.
Atu
myanmar(burma)timi chung i a um mi Kachin, Shan, Karenni ti bantuk
state hna ah cun Chinram bantuk in laak lonak ding hmun tiin an rak
chiah mi a um lo. Chinram ah mirang hna nih duh mi thil mansung a chuah
lo ruangah asi. Cun khat telei ah mirang cozah uknak nih a kulh dih mi
ram a si caah thinphan awk a um loin an ruah ca zongah asi. Cuticun 1929
tiang uk loin an rak chiahnak hmunhma asi.
Vawlei cung ralpi
pakhatnak a dih tiang laak loin an rak chiah mi cu ralpi pakhatnak a dih
tik ah uktu bawi hna nih Chinram chung laakrih lonak hmunhma kong cu
caihhmai nak an rak tuah. Mirang uk cia nak khua hna ah ral an va tuk i
sal ah an serhna, mirang cozah dohtu an i dornak hna, mirang cozah
riantuan tu cakuat phortu hna le an khualtlawnnak ah hna hnawhnak an pek
lengmang tik ah mirang bawipawl sin ah laakding ah an hal hna. Mirang
cozah an nawl ngei pakhat asi mi Gen. CarrickDolf nih 1920 may thla
zarhkhat nak ah uk nak lei upa tampi hna he MayMyo khua ah ton
biaruahnak an tuah pi hna. Cu ahcun khualtlawn lamlen zong tuah loding
timi phungphai cu kumhnih voikhat veh tonding in phung an remh. Cun
khual an tlawn tik ah.
Palik 50 in i ken ding, mirang cozah a
dong duh mi khua hna lawngah kal ding, ral a sir in a duh lomi khua le
ram ah luh lo ding.
Hramhram in tuahnak pawl hrial ding.
Khualtlawn nak ah ngunkhuai(taxes) laak lo ding, biacaih piaknak ti
bantuk tuah lo ding. Asinain khua Upa hna nih biacaih piaknak sawm
lawngah tuahpiak ding. A khun laksawng te hna zong an mah nih lungtho
tein an pektik ahcun el lo ding.
Caan a rau e, rau lo e ti nak
kha ruah hrimhrim lo ding, mirang cozah uknak tangah an um ahcun an
hmuhding mi miaknak hna kha chimh hrimhrim ding.
Cun laakkhawh caang ka in biacaihnak te hna, a khun laaknak te hna faktuk in tuah lo ding
Meithal a duh tuk mi miphun an si caah an meithal te hna laakpiak
lo ding, meithal a ngei mi cazin tu kha laak in, licence tuah piak ding
in fial ding. Tiah phung an rak remh chih.
Cuticun Chinram chung i uk rih lomi hmunhma hna cu 1929-30 lawngah hna tlaknak an ngei.
Lettu, khawmsuattu = Salai Ni Peng
Chirhchan: Sihpi.blogspot.my
No comments:
Post a Comment