Nupi phun .5 &
Vawlei cungah zeipaoh a phunphun in an um bantuk in nupi zong hi a phunphun in an um ve.........
1.mifir nupi
A vaa khual a tlawn caan maw a um lo kar caan tete ah siseh in pa nih sa anzam le an hun hleh hna caan ah a vaa tlun hlan ah a chuan I a fale he an ei tawn. A va um lo caan poh ah fang pawng a leh I phaisa a lak I a duh Mi thil ei din a cawk I a ei tawn a hmur a hnawh I a ei lo bantuk tein aa um ter a vaa theih lo in a mah cingla rualchan thil a thli tein va thenh le va pek a hmang mi khi Mifir nupi ti an si?
2.Farcan nupi
Aa thawh I a hawi nupi khi na hmuhna lo maw zoh tuah hna an hngawng ah suithi aa awih lo mi an um lo khi. Keden sang maw anti an hni le an angki hna khi a tleu in an tleu zoh ngam zong an si lo khih nang hi zeihmanh na ka cawk duh lo tiah zei ruat loin thil duh fenh aih lawnglawng a cuai mi kha farcan nupi ti an si?
3.Salcan nupi
Chim lo ah cun sal cu zeihmanh tuah a tim lo chiah khon mi zong a ngei lo sal bantuk nupi cu zeipaoh a vaa lawng te a rinh. ar khuang thawng zong ah thawh a zuam lo nupi then khat cu hmai lei ah ka vaa le ka fa caah a tha te lai ti mi khua ruah nak an ngei lo.ka vaa tuan ah a za.kei mah tuan hau lo. to thin lung lawng a nngei I paangpar tein rian an tuan retheih in le sifah tuar an zuam lo.a vaa kut chuak lawng kha a awr I zeihmanh tuah aa tim lo mah bantuk nu khi salcan nupi ti an si?
4.Nupi thalo
A vaa lawng kha a duh I a vaa a hringtu nu le pa kha Dawtnak thinlung a ngei hna lo a vaa u Nau Ni far cungah fim ngai phun khin a um I sian mi zeihmanh a ngei lo.inn pa sin ah a nu hawi sin ah maw a vaa rual chan Kong ceih ta lo in a rawl ei ka a thaw lo.a caah a vaa tlamtling lonak chim phuan zong a hmang.bia men te ah ta le pa inn ah khua va tlik a Thaizing ah I ngaih chih a ho Te auh lo in a va tinthan a hmang mi nu khi inn Chung khar a muichiat ter tu nupi thalo ti an si?
5.Nucan nupi
Hringtu nu nih hmai lei ah kafa nu le kafa pa hi mi zoh hawi hngar in an um lai a ti I a fa le caah thatnak lam a phunphun in a kawl.nupi Tha cu a vaa nih a bochan I a vaa cu zei tik hmanh ah a si a faak bal lo a nupi nih cun a nun Chung vialte a vaa caah khan chiatnak siloin thatnak tu kha a tuah.khua dei hlan in a tho I a inn chuangkhar caah khan rawl a chuan.a mah tein .LA kha a kher I puan kha a tah.khua sik a tlak tik zong ah an thin a phang lo .a nupi nu Thawng in a vaa cu Mi nih an u pat.a fa le nih khan thluachuak nu an ti i a vaa zong nih khan a ti ve .vaa le a bawm tu nu hi nucan nupi cu an si.

NU PI THA"RUAL ZA PUM/NU PI THA LO RUAL ZA TTHEN.
/Nu hna i an idawhnak cu.lenglei muihmuh i an muisam le an tuungtai hna khi a silo .Nu hna i an idawhnak hna le an ianghna cu" a pasal sin i zumh awk tlak tein khua a sak le cingla rualchan hna sin i zoh chunh awk tlak i a nungmi  khi an idawhnak a iang a langhnak cu a si deuh.

Nu.pi thalo nih cun chungkhar ah dawtnak mangtam nganpi a tlun ter tawn.chungkhat cingla rualchan sahlawh hna he i tthencheunak hna kha a tlun ter tawn.

Nupi ttha nih cun vawlei lawmhnak hna le vawlei thluachuah hna kha chungkhar cingla rualchan sinah a tlun ter hna.chungkhar ngan fahnak an in mi hna an hma le an rung hna kha" a nunnak dihlak chuah in ttha tein a zoh khenh hna.a rauh hlan ah Nupi ttha sin in chungkhar ngan damnak thluachuah relcawklo cu a tlung.
Nupi thalo sin i a ra mi nih cun nikhat hnu nikhat innchungkhar cingla rualchan hna le. inlepa hawilekom hna he nikhat hnu nikhat in i tthen cheunak le i huatnak le i ralnak hna kha chungkhar ah a tlun tar hna.

Abraham cu a pa Terah milem sermi le biakmi azoh lenmang tikah a lung a tlingkho hrimlo i,anungmi Pathian a um ko tiah a kawl lengmang lio ah Nika le Arfi le thlapa tiangin Pathian ah a ruahhna i abiak tawnhna tiah Hepru hrilhfiah tialtu tleicia kan Pa Rev,Dr Van Bik nih a tial.

Cubantuk in Pathian a umko tiah kannunnak nih tehte a khan tikah akong tialnak Bibleca kan rel tik i lungawtawmnak le theihfianlonak ruang i zumhlonak tiang a chuakkhomi minung thinlung hi na sibalve dekmaw?Bible acawngmi zongnih cawnning le zumhning hrilhfiahning idannak tampi a um hoi i zaran cu a kan buaiter tawn,cawnlo chinchap cun zeitehmanh a tangtilo.Bible hi umhlahsehlaw minung kan nunnak ahhin a biapibik i kan ruahmi biakawktlak hi Amin zeidah kan bunhhnga i kan Biak hnga ti ruahphu a si.
Sihmanhsehlaw zeidik a umko ti kan rakzumhmi mahbak kha cu minung sining in sikhilo i zeipei bomhnak thawng hrimhrim siko tiah kanrak ruahmi kha cathiang chung i akong antialmi Jesuh hi a si kha kan theih i kan zumh.a Bia ah fianlonak tampi umko hmanhselaw zumhnak le ruahchannak in kan kal lengmang ko.
Pa Pathian,Fapa Pathian le Thiang Thlarau Pathian tiin thumkomh pakhat Pathian a sinak cu Baible chungah Pathian nih a sermi minung sinah aiphuanning le ariantuanning in hmuhkhawh a si.

Miphun pakhat a ser i a Pathian sining a langhter,Biakawktlak Pathian, Thangthatawktlak Pathian,Tihzah le upatawktlak Pathian,Tangdornak Pathian le misual dawtu Pathian,Lianngannak le sunparnak in a khatmi Pathian a sinak cu chan donghtiang in a hmun a ti.

Zumtu sihi zeidah a si.nulepa zumtu siruang i zumtu si ve cu a hmanko hnga nain mah pumpak ah aihngat lomi zatlangvau zumtu si sual a fawite mahpumpak chiatha thleidannak in Pathian timi hi zeidah a si i zeisetdah kabiak tihi thangthar mino hna le zumtu ai timi kan dihlak nih biatak cu kan kawl cio i kan tanhawk a si, biadeu cu kan dohawk zong a si.

Cuti a silo ah cun zumtu nunning ah hmuhawk le cawnawk kan Pathian a lianngannak le a sunparnak vialte cu ai phuangkho lailo.Pathian nih nangmah le keimah misawsawh te zong hmangin amin thanter a duh Elijah zong kha misawsawh te a siko nain Bawipanih a hmanko. 

Careltu nan dihlak cungah kailawm Bawipanih taksa thinlung thlarau damnak in pechin ko hna seh.laicatial hmanh ka thiamlo i relnuamlo ka ngaithiam ko u.

Minung sinakah mitin hmuh khawhlo mi zeidik a um i, Huham silo ah Thlarau thiltikhawh thawnnak a ngeimi Khawzing tibantuk an si.
Kan Pu kan Pa hnanih Pathian an biakhlan in a umko ti an zumh i ,thihhnu Thlarau thawhthannak zong an zumh..
Cucaah zawhte hmanh hi huham a ngei i duhpaoh in sawksam ah cun angaze nai lamh suallai an ti.
Cubantuk in laimi cu kan tuanbia a dothlat tu hnanih laimi cu thlachiat a ruatmi le tlawmngaih nun a ngeimi mi raltha titsa angeimi kan sinak an hmuh.

Sihmanhselaw AD 300 kiangkap in an tuanbia ah thanchonak nakin tumchuk lei a panhmi a lo,AD 1900 hrawng tiangah a harmi le a muimi nunning in an rak vakvai tikhawh a si.
Rom,1:19-20 ah ai tialbang in Pathian nih amah Kong hngalhkhawhnak a hmuhsakmi an hmu kholo i thinglelung an rakbiak.an rakzumhmi minung Huham thawnnak le khuachia thawnnak kha a nungmi Pathian minin teikhawh a si ti an rakhngal lo.

Sihmanhsehlaw Jesuh khrih Thawngtha an vuntheih i an zumh tikah an raktih tuk i raithawinak in an pekchanh tawnmi khuachia cu Pathian minin an doh an tei i an thawlkhawh cang.Amen
Laimi caah zanmuihnak cu chunniceu ah ai thleng,ai cang.nunnakthar in an nungcang.
Cuticun kum 100 tlinnak puaizong huntuah a si i aliamcia mi kum 1900 chungvialte nak in khrih Jesuh anzumhhnu an tuanbia hi zohtikah ai thleidang hringhran ko.

Rev.Lai Ram Hu nih laimi kan thangchotuk khuaruahhar in kan thang Bawipa lianngannak caah sikoseh timi hlazong a phuah i keimah zongnih ka sakve lengmang mi hla a si.asullam cu karakruat ballo.
Isrelmi hna nih Jericho kulhnak vanpang cu ni 7 Chung an vel i a tlu an Pathian biakam ningin a si i antei.
Nain Nathan pakhat sualnak ruangah Aikhua ah an sung i ralnih an dawihna.
Akhan nih a sualnak a phuan i lungin thilakin an chehhnu lawngah Aikhua cu antei than i an hrawh.Joshua.7:1-26.

Zumtu nunah mipakhat nih miphun ningpi in a thatter khawh i a chiatter khawhve tinak a si.
Pianthar hnu ah Bawipa nawlbia a zullomi cu Thlarau a rocar mi le Pathian thlawchuah coawk tlukin a colo mi sikhawh a si.Pathian nih a mihna cu cildolh kartehmanh kanmah umin umter a kan duhlo i a kan hneksak i thlawchuah a kanpek.aduhning in nunlo ah cun a kan chimhrin i a herhahcun kan pumtiang in a lak khawhmi a si.zeiruangah tiahcun adawtmi a fale kan sicaah a si.

Zumtu cu a dawtnak le a velngeihnak ruangah a nawlbia a zulmi kan si.
Careltu dihlak Bawipa thatnak nan cungah um zungzal koseh.

Dr. Salai Lian Hmung Sakhong le Faiceu biaruahnak.

Faiceu: Na kong atawinak tein na kan chim kho hnga maw? Na chuaknak khua, sianginn kainak le innchungkhar kong … tibantuk?

Dr. Lian: Keimah cu Aibur khua ah ka chuak. Tangli tiang kan khua ah sianginn ka kai. Cun tangnga Haka High School ah ka kai i, tangruk le tangsarih Thlantlang ah ka kai. Cun Haka ah ka thial than i, 1978 ah Haka High School in tanghra ka awng. Mahhnucun Rangoon Regional College (2) ah tanghleikhat le hleihnih ka kai. 1982 ah Rangoon University in BA (Honours) degree ka hmuh. Pathian zangfahnak thawngin BA ka awn lioah qualify ka si i, MA ka peh. 1985 ah MA camipuai ka awng. MA ka awn hnuin Burma Institute of Theology (BIT) ah Bible Sianginn ka kai than i 1988 ah BD ka awng. Sweden ka phak hnuin Uppsala University ah cacawn ka peh than i, 2000 kum ah khan doctorate degree (Ph.D) an ka pek ve.
Ka innchungkhar kong cu chim awk tampi a um lo. Kanupi cu Pi Run Pen Sakhong a si i fapa David Van Lian Sakhong le fanu Laura Thachin Sakhong Pathian nih thlua a kan chuah. Chinram ah Siangbawi rian a rak tuan hmasa bikmi Siangbawinu Laura Carson philhlonak ah Laura tiah kan sak.
Faiceu: Rangoon University nan kai lio Sianghleirun Siangngakchia pawl nan cawlcangh ning na ka chim kho hnga maw? Zeital na theihmi a um ti maw?

Dr. Lian: Thei rilmal ko. Kan chan chungah kan rak i nuamh bik caan te a si ve i, atu lio a popular ngaimi Hniang Hniang hla bang philh khawh loin ‘lung chungah sivai bang a cam mi’ a um liangluang ko. Cunakin a biapi deuh rihmi cu, University kan kai lio caan kha kan hmailei kan nun chung vialte zeidah kan va lawhte lai tiah lam kan i sial caan a si, tiah ka ruah. Mirangholh in kan chim ah cun “formative period” a si i, kan nun chungah a biapi ngaingai caan a rak si. Cucu keimah pumpak ka nunnak hrimhrim ah tampi a lang.
Univeristy kan kai lioah fakpi in kan rak au pi mi cu “Salai-Mai Movement” le “Chin Common Language” kong an si. Khakha a sullam thate kan zoh a si ah cun, kan min hmaiah pa nih “Salai” kan i thlak lai i, nu nih “Mai” an thlak lai timi lawng khi a si lo. Kan min ah Salai le Mai kan i thlakmi nih aa va tinhmi le a va sawh duhmi tampi a um rih. Cucu, Chin miphun hi miphun phunkhat kan si ve i, miphun phunkhat nih ngeih a herhmi “national identity” kan ngeih a hau ti khi kan rak sawh ter duhmi a si. Common language kong zong cu thiamthiam cu a si ve ko. Cucu atu tiang hi ka tuah pengmi a si ko rua tiah ka ruah. Kan tuahning belte cu aa dang cang lai. Tahchunnakah, University lioah cun “Salai-Mai” le “Common Language” kong ka au mi he a sullam aa khatmi thil atu tiang ka tuah rihmi cu, 2003 ah khan “In Search of Chin Identity” tiah cauk pakhat ka tial i, Denmark ram Copenhagen i a um mi Nordic Institute of Asian Studies nih an rak ka chuahpiak. Cu cauk chung i ka tial duhmi le University kan kai lio i kan aupi mi “Salai-Mai Movement” le “Common Language” ca ka rak au mi kha, a sullam an i khat ko. Kan chim duhmi cu, atu tiang hi Chin miphun hi Pathian nih miphun dang tein a kan ser ve i, hi miphun phunkhat kan sinak langhter awkah ka cawl peng i, kan “national identity” kan kawl peng ko rih.

Cu lawng siloin, 2006 ah Chin political parties vialte le civil society organizations vialte fonh in “Chin National Council” (CNC) kan tuah. Cu zong cu, Vawleicungpi hmaiah Chin miphun hi miphun phunkhatte kan si ve i, kanmah tein a dir khomi kan si, ti kan langhternak a si ko.
Faiceu: Na bia in tanta ninglaw; CNC le ENC kong cu a hnuah kan in hal than te lai. Cun, thil nan tuahmi le nan i tinhnak, a philosophy kan ti lai maw, a philosophy na kan chimhmi cu a tha ngai ko. Asinain, practical in zeisetdah nan tuah? Nangmah pumpak in tah zeisetdah University na kai lioah na rak tuah timi theih kan duh ko?
Dr. Lian: Siangngakchia kan si lio ka tuahmi kong maw? Ca kan cawn pahin a lenglei activities kan lakmi kong theih na duhmi a si rua. Cu kong kan chim ahcun a sau ngai kho i, atawinak tein chim kan i zuam lai cu! Keimah cu 1980-81 cacawn kum ah khan Khah-Sah-Zah tiah Kawl holh in afawinakin kan auh i, Mirangholh cun: Chin Literature and Cultural Committee (Univerities of Rangoon) ti a si. Rangoon khua i a ummi Univeristy vialte le College vialte aiawh in kan rak tuahmi Committee ah General Secretary ka rak si. Cu lioah cun “Chin Magazine: 1980-81” zong kan rak chuah i, keimah Publisher ah an rak ka thim chih. Cun 1982-83 Academic Year ah khan, Kha-Sah-Zah ah Vice-Chairman ka tuan i, Chin Magazine ah Chief-Editor ka rak tuan fawn. Cu lioah cun, acozah nih a rak kan reh tuk lawng siloin, tangka kawl a rak har tuk i, peh tein Chin Magazine chuah hi a rak har ngaingai. A har ngai buin keimah chan ah kum hnih peh tein kan rak chuah i, ka lung si ngai. Chin Magazine lawng siloin, “Vakok Cazual” kan ti lai maw? Kawl holh in “Vakok Sasawng” kan rak chuah. Vakok tiah a phaw ah Chin in kan tial i, a chung ca tu cu, Kawlholh in chuah a rak si. Cucu keimah nih ka thawkpi mi hna a rak si.

Cu ti’n All Chin Students caah kan cawlhcangh lawng siloin, kanmah Laitlai pawl, Haka-Thlantlang peng lei zong a dang tein cawlcanghnak tampi kan ngei ve. Salai Ceu Mang le Salai Thang Cung Nung (atu Mizoram ah High School saya a tuanmi) le tiah “Dingdi” cazual kan rak chuah. A kum vui ah “Dingdi” kha “Chawkhlei” ah kan thlen. Kan chuah hmasa kum tha tein ka cing lo. 1980 dah a si rua ka ti. Thal sianginn khar inn tlun loin kan pathum in Kha-pawng-sawng ah kan rak um i, cu lioah cun kan chuahmi a si. Nai ah khan, “Chokhlei” cu atu tiang an chuah peng ko ti ka theih i, ka lawm ngai. Thlaici kan tuhmi te atu tiang a nung rih ti kan theih caan hi kan i nuamh bik caan a si ve ko.

Faiceu: Bia dang deuhpi ah kal u sihlaw: MA na awn hnuin Bible Sianginn na kai i, BD degree na lak. Kan theih nakah nangmah hi MA awn hnuin BD a kai hmasa bik a si tiah kan theih. MA na kai hnuin BD na cawn than kha Pathian riantuan na duh taktak caah maw a si? Zeisetdah na rak i tinhmi a si?
Dr. Lian: Pathian riantuan hi bia tak tein ka rak i tim ko. Cun Kanu le Kapa zong nih an rak ka duhpiak fawn. Asinain, Pathian hmai le mi hmaiah hei i phuang ko ning law: Confession ti phun zongin hei ka ruahpiak ko u law mu; Bible Sianginn kai i, Pathian riantuan ka duh tlukte khin University ah Tutor sawk in Lecturer tuante zong kha ka rak duh ve fawn. Kalung aa rak i aw-tawm ngaingai ko. Awikhatte ka ruah hmasa mi cu, Univeristy ah Saya tuan pahin, campus chungah Student Pastor ka tuan lai tiah ka ruat. Ka hawi a cheukhat le ka Professor pa zong ka chimh hna i an ka duhpiak ngai, tha zong an rak ka pek ngaite ko.
Asinain, Univeristy a si zong ka dang hmun dang a si zongah Mah-Sah-Lah acozah kut tang i, acozah riantuan kha ka rak i harh tuk. Acozah ka rak duh lo ning a rak fak ngai cang. Cucaah, a hnu bikah ka ruahmi cu: Kan Chin miphun, kan ram kan miphun le kan Khrihfa Bu caah bia takte riantuan ka duh a si ah cun Pastor tuah hi a tha bik, tiah ka ruah. Atu tiang ka ruah theumi cu; miphun dang kut tangah kan um i, kan Biaknak le kan Khrihfa sinak dah ti lo cu kan miphun a hum-hak khomi dirhmun dang kan ngei rih lo, ti hi a si. Cucaah, Pathian min in kan ram, kan miphun le kan Khrihfa Bu caah rian ka tuan lai tiah, lungtak tein ka rak i thimmi a si lo. Lungfim tein ka rak i thimmi lampi a si ko. Asinain….
Faiceu: “Asinain….”, na bia in pehpiak ning law, Bible Sianginn na kai hnuin politics lei naa mer than. Zeitindah Pathian riantuan loin politics na khel than ning a si? 1988 Democracy Movement ah khan biatak tein naa tel i, Rangoon a ummi Chin miphun vialte a rak hruai hna tiah kan theih. Zeitindah 1988 lio khan nan rak cawlhcangh ning a si?

Dr. Lian: A si ngai. Mitampi nih mah bia hi an ka hal ve tawn. Ziah Pathian riantuan loin politics tu na khel an ka ti theu i, a leh awk kaa harh ngai tawn. Atu zong fawi tein kan let kho men lai lo. “Asinain…” ti vial hin dah kan bia hi a donghte ko rua lai ka ti. Zeicaahtiah hi kong hi cu, ka hmurka in chim ding bia siloin ka nunnak nih a va chim te ding, ka thih hnuah a phi a va chuak te ding bia a si deuh rua tiah ka ruah caah a si.
Zeiruang ah dah 1988 democracy movement ah ka rak i tel timi kong belte hi cu dangkhat in chim khawh a si men lai. 1988 movement kha ruah lopi in a chuakmi a si. Mirangholh in kan chim ah cun “spontaneous uprising” a si. Mah bantuk thil hi a chuak te lai i, kan i tel ve te lai tiah ahohmanh nih kan rak thei chung lo. Ruah lopi a chuak i, ruah lopi in kan rak i tel cio mi a si ko. Asinain, thil pakhat a ummi belte cu, 1988 democracy movement a chuah hlanpi khan ralkap nih an hruaimi Mah-Sah-Lah Acozah kan duhlonak kha cu kan chung tein caan saupi kan rak pawi cio cang. Ka chimcia bang, kei hoi hna cu Mah-Sah-Lah kut tangah acozah riantuan hmanh ka rak duh lo. Kha uknak tha lo, acozah tha lo kan duhlonak cu a caan a vun chuah tikah um khawh loin kan i thawhpi cio i, kan doh cio mi kha a rak si.

Na theih bang; 1988 movement a chuah hlan deuhte ah khan BD ka awng i, Bawipatlang Khrihfabu nih Hmawntlang ah Pastor tuan dingin an rak ka fial. Asinain, Laitlang lei te tlun khawh lo in Rangoon ah ka rak tap i, cu lioah cun Burma Baptist Convention (BBC) ah khin Judson Aid Director rian a rak lawng ve hoi. Atu Manila i Union Theological Seminary ah Professor a tuanmi Dr. Dennis Shu Maung khi Judson Aid Director cu a rak si i, amah kha Korea ah Bible Sianginn kai ding a si caah, amah zaka ah tuan te dingin khua a rak ka khanpiak i, Bawipatlang Khrihfabu an hna a tlak ahcun Judson Aid Director cu 1988 August ah thawk ding khi a rak si. Cuti rian ka bawh lioah cun, Rangoon Chin Baptist Church (RCBC) ah khin Upa Sunday School ka rak chim pah fawn.

Culiopiah cun buainak kha chuak ciammam kaw, acozah nih mipi a uk kho ti hna lo. Hnahnawhnak a phunphun in a chuak. Acozah nih Thonginn an hunpiak hna i thongtla pawl an thlah hna. Cu thongtla an thlahmi hna nih cun zapi dinhhmun i an chiahmi din-ti chungah thih-sii an peih ti a si. Cuhnacu mipi nih an tleih hna i, an hngawng an tan hna. Mi tampi an thi. Cu lioah cun, Rangoon khua chungah khat lakin poster an rak tar cio i, cu ah cun pakhatte ah an tialmi cu “Siangngakchia a kapmi hna hi Chin ralkap an si. Cucaah, Chin miphun nan hmuhmi paoh tlai hna u law, an hngawng tan hna uh,” tiah an rak ti. Minung hngawng tan lio, fawi tein lai an nawn an i thah lio cu si kaw, Rangoon ah a ummi Chin miphun aho te hmanh leng an chuak ngam lo.
Zarhpi ni a hung phan i, awi dang tawn bang Sunday School chimh dingah ka hawipa Salai Ram Ling Hmung (tleicia) he RCBC ah cun kan kal. Chin miphun hi tlukin Pathian lei aa zuammi kan si ti na lakah, mah zing cu ahohmanh an rak i pum ngam lo. Pa Ling he lung-aw-tawm in kan um lioah Rev. Lam Thuam le a dang pakhat (aho set a si ka cing ti lo. Kum kul leng a si ve cang i mu!) an rak phan. Cun tlawmpal hlanah Pa Hnin (Saya Ming Hnin, tleicia) le Saya Pa Hmun (atu Autralia ah Professor a tuanmi) an rak phan ve. Tlawmpal ah Kanmah pa-ruk vial cun zeitindah kan tuah lai tiah khua kan khan. Poster kan tar ve lai i hi bia hi a hman lo mi bia a si tiah kan ti lai. Acozah nih hi buainak vialte hi Chin miphun mawh-phurh an kan timhbia a si tiah kan ti i, RCBC Biakinn chungah cun Poster cu kan tial. Rangoon khua chung vialte kan vahpi i kan tar ve.
Cuhnu cun, Poster tar lawng cu a za lo e, lampi chuahin san-dah-piah in lam-zawh ve a hau e an kan ti i, ‘Chin National Union’ (CNU) tiah Strike Committee pakhat kan rak tuah ve i, lam cu kan rak zawh ve. Cu ‘Chin National Union’ ah cun tlangval lawngkang bikah tiah keimah cu General Secretary ah an rak ka thim. A hnuah CNU kha “Chin National League for Democracy” (CNLD) tiah political party ah kan thlen i cuticun movement chungah atu tiang ka tel behnak cu a si. Cucaah, hi rian hi ruah lopi in “Biakinn” chungin kan rak thawkmi a si i, atu tiang mah rian ka tuannak cungah lunghniarnak zeihmanh ka ngei lo. Mah rian hi kan miphun le kan ram caah ka tuan awk rian; Pathian nih keimah put awkah a ka khinhmi ka Vailamtung ka put tiah kaa ruat ko. Pathian rian kal takin politics a khelmi ka si tiah atu tiang cu keimah tein kaa hmu rih lo. Kan ram, kan miphun le kan Khrihfabu caah ka si khawh chungin ka hmaika ah a rami rian ka tuan tiah ka ruah peng ko.
Faiceu: 1988 lioah nanmah chan― atu ah cun 88 Generation tiah kan in ti hna i― nanmah kan u le pawl nih Ralkap hruaimi Mah-sah-lah acozah nan duhlonak nan rak langh ter. Democracy caah nan au. 1996 lioah an au fawn. Cun 2007 ah cu thiamthiam: Siangngakchia he Phungki he au a si. Mi tampi an thi. Nunnak tampi kan thap. Asinain, atu tiang acozah aa thleng hlei lo. Hi cawlcanghnak nan tuahmi vialte hi pakpalawng, sullam ngei lo menmen a si ko tiah, na ruat bal maw?

Dr. Lian: Ruat bal hlah! A pel hmanh cuticun ka ruat bal lo. Kan theih awk cu atu kan doh cuahmah mi dothlennak hi acozah pakhatte kan dohmi lawng a si lo. Minung pakhat kan dohmi zong a si fawn lo. Ralkap pawl kan dohmi hna zong a si lo. Uknak phunglam tha lo pakhat nih a rak hruaimi Chan pakhat thlen dingah kan dohmi Chanthlennak le Dothlennak a si. Cucaah cun pei politics kan khel lo kan ti cu! Politics a khelmi cu si u sihlaw, acozah pakhat thlending lawng khi kan hei zoh hnga. Than Shwe a thutdan cungah Suu Kyi kan thut ter khawh ahcun a za kan hei ti hnga. Politics a khelmi pawl uknaknawl an ngeih i Bawi an si ni khi kan tei ni a si kan va ti hnga. Cucu kan tuahhnawh chanmi a si lo. Acozah pakhat thlen menmen in a za ding a si lo. A chan le a uknakphung hrimhrim kan thlen chih a hau.

Cu lawng hmanh cu a za rih lai lo. Cucaah cun pei kan chim tawn cu: Kanmah Tlangcungmi caah cun “Democracy” lawng hmanh a za lo. Kan i uknakphung hi Federal a si chih a hau kan ti. Cucaah, Kawlram ah Democracy kan hmuh lawng siloin, Federal phunglam in kan ram kan ser than hlan tiang cu kan ngol lai lo. Kanmah chan ah kan hluhchuah khawh lo zongah kan techin fapar nih an va peh te ding khi a si. Cucaah, dothlennak a tuahmi nih cun, kan tuahmi thil hi kanmah chan ah a theipar kan zun te lai tiah, ahohmanh nih kan i ruah chih bal lo. A phung zong a si lo. Asinain, a tha lo tiah kan theihmi kha tha lakin tuah ding le, a dik lo ti kan theihmi kha “dingthlu le lairel” nih khua khang ve hna seh tiah, kan nunnak pekin kan tuan phung a si. Cucu dothlennak a tuahmi pasal paoh nih kan tuah phung a si i, kan tuah cio awk zong a si tiah ka ruah.
Kapkhat leiin 1988 Movement hi a hmui-tinh a kheng lo a timi pawl nih thil an hmuh khawh lomi pakhat a um rua tiah ka ruah. Cuhna nih cun, Kawlram chung i kan tonmi politics lei buainak (political crisis) a hrampi an hmuh lo caah a si tiah ka ruat. Buainak a hrampi (the root course of political crisis in Burma) an hmuh lo caah, Kawlram ah buainak hram aa thawk hi 1988 a si tiah an ruah sual tawn. Cucu a si lo! Kawlram ah buainak hram aa rak i thawk cu 1949 in a si cang. Zeiruangah cucu a rak si? A ruang bik cu: Kawlram chungah a ummi Tlangcungmi pawl kha zalonnak (freedom), mahte nawlngeihnak (self-determination), le Kawl he aa tlukmi covo (equality) an rak kan pek duh lo caah Tlangcungmi pawl Ral kan rak tho. Cu Ral nih cun buainak kha a buai ter chinchin. Tlangcungmi (Ethnic Nationalities) pawl mahte nawlngeihnak (Self-determination) an kan pek duh lo tu kha chim ti lo, Tlangcungmi ral an tho i, Kawl a kuai dih lai, aa then dih lai tiah an ti i, Gen Ne Win nih a hruaimi Ralkap acozah an rak kainak kha a si. Cucaah, 1962 ah Ralkap Acozah a kaimi kha Tlangcungmi an kan nam neh ruangah a si i, kan chim tawnmi cu: Tlangcungmi mahte nawlngeihnak le covo (equality) kan ngeih hlan chung cu zeibantuk acozah an kai hmanhah Kawlram a dai lai lo tiah, kan timi a si. Cucaah cun pei: Atu kan do cuahmahmi dothlennak ah hin Democracy lawng a za lo, tiah kan tinak cu a si cu. Tlangcungmi vialte kan saduhthah a tlin ve nakhnga Federal phung in Kawlram hi kan ser than a hau. Cucu, atu kan dothlennak a muru cu a si ko.

Cucaah, Tlangcungmi lei hoih in kan zoh a si ah cun 1988 Movement nih Acozah a tleng kho rih lo nain, mipi lungthin cu tha tein a thlen cang tiah ka ruah. 1961-62 lioah Tlangcungmi pawl Federal Movement kan tuah lioah khan a zei Kawl: U Nu, Kyaw Nyein, Ba Shwe, Ne Win, Aung Kyi… pakhat hmanh nih Tlangcungmi an rak kan tanh tung lo; pakhatte hmanh Federal caah an rak au lo. Cu ruangah cun pei, Ne Win nih aa-naa fawi tein a lak khawh i, kum mah vialte a rak uk khawhnak kha a si. Asinain, 1988 Movement hnu cun Daw Aung san Suu Kyi in aa thawk i 88 Generation vialte nih Kawlram hi Federal phung in kan kal lo a si ah cun ram a dai kho lai lo. Federal dah ti lo cu Kawlram caah lam dang a um lo, ti an theih dih cang. Mipi zong nih an pom ve cang. A duh rih lomi cu Gen Than Shwe le a pawng thu ba-rawh zah Ralbawi pawl lawng an si cang.
Cucaah, ka chim duhmi cu, 1988 Movement kan tuah ruangah Kawlram chungah mipi lungthin tha tein kan thlen khawh hna. Cu lawng hmanh cu a si rih lo; Vawleicung khuaza ramkip ah a um acozah vialte le United Nations (UN) pi zong an lungput ning le an khua ruahning tha tein kan thlen dih cang hna, tiah ka ruah. Cucaah, it lo thu loin a chunchun a zanzan kan cawlcangh mi hi a sawhsawh a si lai lo i, a man a um ve te ko lai; mipi nih a theipar a lawh ni le an zun caan a phan ve te ko lai, tiah ruahchannak nganpi ka ngei.
Faiceu: Vawleicungpi le UN zong nih Tlangcungmi kong an kan theih na ti si kaw, Kawlram politics ah hin tah Tlangcungmi kong hi zeitluk in dah a bia pit? Zeiruang ah dah UNLD le ENC te hna hi Kawlmi tel loin Tlangcungmi lawng in nan tuah? Cun CNC kong zong na vun kan chim kho hnga maw?

Dr. Lian: Kawlram politics ah Tlangcungmi kong zeitluk in dah a bia pit timi fianternak ah tuan deuh kan chimmi Chanthlennak caah Dothlennak kan tuah timi ka bia kha vun lak than ka duh. Atu Kawl Ralkap nih an kalpi mi uknak phung nih a kalpi mi Chan hi kan do i kan thlen lo a si ah cun: atu Kawlram chung i a ummi miphun dang vialte: Arakan, Chin, Kachin, Karen, Karenni, Mon le Shan te hna…, hi miphun vialte hi hihnu kum zakhat kumzahnih ah cun kan ci a mit dih lai. Kan miphun a tlau dih lai. Cucaah, ka chim duhmi cu: Tlangcungmi kong hi kanmah caah cun kan thihnak le kan nunak tlukin a biapi nain, Kawl nih cun biapipa ah an kan chiahpiak duh lo. Biapi hlah seh tiah thuh an duh, nawh an duh. Cuticun kum sawmli sawmnga an rak thuh an rak nawh tikah Vawleicungpi nih Kawlram chungah Tlangcungmi an um hmanh an rak thei lo.
Cucaahcun, Tlangcungmi kong hi kanmah caah a biapi i, kanmah nih kan chim a hau tiah kan ti i, 1988 Movement a chuah le cang ka khan UNLD timi ‘United Nationalities League for Democracy’ kha kan rak tuah i, kan rak au pi mi cu: Kawlram ah Democracy lawng a za lo, Tlangcungmi vialte nih zalonnak (freedom), mahte nawlngeihnak (self-determination) le Kawl he aa khat tein kan Covo kan hmuh ve nakhnga, Equality kan ngeih a hau. Cu ngeih khawhnak caah cun Kawlram hi Federal phung kan ser than a hau kan ti. Cucu, UNLD nih ram chungah a rak au pi mi a si i, cu thiamthiam cu ENC kan timi ‘Ethnic Nationalities Council’ nih ramleng in a au pi ve mi cu a si ko.
Faiceu: Sorry Pu Lian! Kan hrelh sual lai ti ka phang i, na bia ka vun in tan ta rih lai. UNLD le ENC ah khan nang zeidah na tleih? Cun ENC hi zeitik kum ah dah nan dirh? ENC le CNC he pehtlainak an ngei maw? An ngeih ahcun…
Dr. Lian: UNLD ah khan cun Secretary ah an rak ka thim. Cun UNLD-LA (Liberated Areas) tiah ram lengah 1998 ah kan dirh than i cu zongah cun General Secretary thiamthiam ka tuanpiak hna. ENC zongah kan thawk ka tein ni kum 2008 tiang kha General Secretary ka tuan i, ni kum ah Conference kan tuah i, cu ah cun Vice-Chairman ah an ka thim. CNC tu ah cun atu liote hi Chairman ka tuanpiak hna.
ENC hi 2001 ah kan dirhmi a si i, kan dirh ka ah cun ENSCC tiah ‘Ethnic Nationalities Solidarity and Cooperation Committee’ tiah, kan rak ti. 2004 ah ENC tiah a min kan thlen. ENC le CNC an i pehtlainak cu hitihin a si. ENC hi State-based in kan tuahmi a si i, atu Kawlram ah a ummi State 7 hi kan hrampi an si. State-based a si caah, State pakhat cio nih Ai-awh-tu (Representative) hi aa tlukin ENC ah thlah cio a si. Cucaah, ENC tangah hin, State Council pa sarih (7) a um ve: Arakan national Council, Chin National Council, tibantuk in mu, pasarih kan ngei hna. Cucaah, ENC hi party bantuk sawhsawh si loin Tlangcungmi caah Parliament bantuk a si. Ethnic Parliament bantuk a si i, a kau ngaingai. Cun State-based, ram cungah dirhmi a si caah political mandate le legitimacy zong a ngei i, cucaah cun UN le ramkip acozah zong nih an kan pom i, an kan chawnhnak hi a si fawn.

Faiceu: ENC nih UN nan chawnh tikah nan chimmi nan policy zeibikdah a si? UN nih ENC a pom i a chawnh tikah hin tah: ENC hi Tlawngcungmi vialte a aiawh mi State-based a si caah maw an in chawnh hna, asiloah nan policy a that ruang tu ah dah a si? Cun nangmah pumpak nih tah UN upa na chawn bal hna maw?
Dr. Lian: ENC nih kan dirpi mi kan policy cu: Kawlram thlen kan duh a si zongah, democracy hmuh kan duh a si zongah, kum sawmnga leng a tho cangmi ral deih ter kan duh a si zongah; Kawlram politics kong kan ceih lai nan ti a si ah cun, kanmah Tlangcungmi tel loin zeihmanh nan tuah kho lo, timi khi a si ko. Zeiruangah: Kawlram hmantlak khi zoh tuah uh! Kawlram a zapi in zakhat ah sawmruk (60%) khi Tlangcungmi kan umnak, Tlangcungmi kan ram a si. Cun a minung in kan zoh ah cun zakhat ah sawmli (40%) reng lo cu Tlangcungmi kan si fawn. Cucaah Kawlram kong kan ceih lai nan ti riangmang i, Kawlram a ram in zakhat ah sawmruk umnak zeitindah nan nganh tak thiam lai. A minung in zakhat ah sawmli a si mi miphun vialte kong zeitindah lanh tak nan i timh ning a si? Ngaite chim ah cun, Mirang sinin independence kan hmuh hnuin atu tiang Kawl pawl nih Tlangcungmi vialte Ram-uk-nak kong khuakhan lairel fatin te an kan telh duh lo caah pei kan ram atu bantuk in a buai i, ral tiang a thawhmi hi a si ko cu. Ram a dai kho lo. Ram a daih lo caah Uknak tha lo nih a zulh. Uknak tha lo ruangah mipi kan si a fak. Cu vialte buainak a hrampi hi Tlangcungmi an rak kan pheu caah a chuakmi “Ethnic conflict” ruang lawngte ah a si i, atu zong pheu rih nan kan duh a si ahcun, ni hin democracy hmu hmanh uh! Thaizing ral a tho than lai i ram a dai hlei lai lo. U Nu chan, Parliament Democracy chan kha zoh ngat uh! Democracy pei a si ko cu. Asinain, Tlangcungmi duhdimnak an kan pek lo caah ral kan tho. Ral a um ruangah Ralkap acozah an kai. Ralkap acozah nih ram an uk ruangah democracy a um kho lo. Mipi kan si a fak i harnak phun zakip kan tong. Cucaah, atu zong: Tlangcungmi kan i tel lo ahcun, ram a dai lai lo, ram zong ser khawh a si lai lo. A remh zong nan remh kho hlei fawn lai lo, timi hi dengteo in kan chimmi a si ko.

Cuticun, Tlangcungmi kan dirhmun fakpi in kan dirpi khawh dingah policy kan tlakpi mi cu: Kawlram deih ter kan duh ahcun; Ralkap Acozah (SPDC), Daw Aung San Suu Kyi nih a hruaimi NLD (1990 election winning party), le Tlangcungmi kan i chawn lai, timi “Tripartite Dialogue” hi policy hrampi in kan kalpi mi si. Cucu, UN General Assembly zong nih 1994 in atu tiang biachahnak a ngeih i, 2007 ah khan UN General Assembly lawng si loin, UN Security Council zong nih, Tlangcungmi telin biakchawnhnak um seh timi “Tripatite Dialogue” cu a vun kan pompi ve.Cun zeidah na ka hal rihmi kha a si cu?
Faiceu: Tlangcungmi nih UN upa pawl nan chawn bal cang hna maw, timi le; cubantuk chawnhnak a um ah tah nangmah pumpak naa tel bal maw, timi a si.

Dr. Lian: UN upa le Tlangcungmi upa i chawnhnak hi a rak um pah lengmang ko. Keimah pumpak in ka vun i tel vemi kha cu 2001 hnu khan a si. ENC (ENSCC) aiawh in, a thi cangmi kanpa Dr. ChaoTzang Yawnghwe, David Taw (KNU, atu lio ENC General Secretary), le keimah New York ah kan rak kal i, UN Under Secretrary-General for Political Affairs (UN ah political affairs ah cun a ngan bikmi a si) Mr. Danialö Turk le UN Special Envoy for Burma a simi Mr. Razali kha kan rak ton hna. Mr. Razali nih a rak kan timi cu: Tlangcungmi kong hitluk a biapit hi ka thei bal lo, cucaah UN nih Tlangcungmi kong Conference kan in tuahpiak hna lai, a rak kan ti. Kan lung a tho ngai i, a hnu thlathum thlali hnuah Bangkok ah kan i tong than i, zeitindah a si lai tiah a thawngpang kan hal. Cu lio a kan timi cu: “Vei mu! Thil hi kan duhning in kal khawh dawh a si ti rua lo. Gen Khin Nyunt he kan i tong i, Ethnic Conference kan tuahpiak hna lai tiah ka chimh i, Khin Nyunt nih a duh tein a duh lo. Cucaah cun, conference tuah loin lam dang tu kawl ko u sih,” tiah a rak kan ti. Asinain, bia a rak khenh takmi cu, UN nih ethnic issues hi zeitikhmanhah a philh lai lo, a rak kan ti.
Cun Mr. Razali kha Mr. Gambari nih a vun thlen i, Mr. Gambari a voikhatnak Kawlram a va tlawn hlante ah khan chawnhnak kan ngei i, hnatlaknak kan ngeihmi cu: Kawlram in a kir leiah hin Official tein ENC he Bangkok ah kan i tong lai timi a si. A kir lei cu kan i tong taktak, asinain aa dang hoimi cu: Gambari le Gen Than Shwe an i ton lioah Gambari nih a timi cu, UN policy cu Tripartite Dialogue a si caah cu Bu Buthum lakah Bukhat a si vemi Tlangcungmi aiawh in ENC hi officially in ka ton hna lai, tiah a ti. Than Shwe nih a duh hoi lo. Tu-pung pawl cu maw na ton hna lai, ENC na ton hna ahcun ra ti hlah, a va ti rua. Cucaah, Bangkok kan i ton lioah a kan timi cu, “ENC hi kan ton ko hna lai. Asinain, SPDC nih an duh lo caah kan i tonmi hi a lengah kan chim lai lo, media ah kan thanh hna lai lo,” a rak kan ti i, a tha ko kan rak ti ve. Cucaah, ENC le UN upa kan i tonmi hi media ah kan chim bal lo i, atu tiang mitampi nih an theih lomi hi a si. Atu hi cu, thil a kal ning a sau ngai cang i, kan chim pah ko cang. Voi tamnawn kan ton hna: voikhat hoi hna cu Kawlram a kal hlante ah keimah lawng in a rak ka ton i, suimilam pakhat chung bak bia kan i ruah. Kan pawngah officer pakhat lawnglawng note tialtu dingah a thu.

Hi ka zawnah chim ka duhmi cu: UN kan ton khawh ve hna timi a si lo. Tlangcungmi nih zei kan tuah paohah, Kawl acozah nih tuahnak nawl an kan pe bal lo, timi kha ka langh ter duh. Tuahnak nawl ram chungah an kan phih lawng a si lo; ramleng leiin kan tuahmi hmanh lam an kan kham i, thil tha kan tuahmi paohpaoh hrawhpiak an kan duh timi a si. Asinain, Kawl Acozah nih zeitluk a kan kham len hmanhah UN, EU le US hei tibantuk international community nih cun kan kong tha tein an kan theih i, an kan philh ti lo, timi hi chim chih ka duh fawn.

Faiceu: ENC nan tuah hnuin UN ah a sang bikmi upa hna zong nih Tlangcungmi an kan chawnh ve cang, ti hi kan rak theih i kan rak i lawm cio. ICG Report hawi hna i a tialmi kan rel tikah, Kawlram i a ummi Tlangcungmi nih kum 50 leng ral an tho cang nain, zeisetsaidah an dohhnawh mi a si ti hi ENC an tuah hnu lawnglawng ah tha tein Vawleicungpi nih a theihpi hna, ti zong kan rak rel ve. ICG (International Crisis Group) hna cu, Vawleicungah min a ngei taktak mi, an report zong acozah vialte nih an relmi a si, Tlangcungmi kong hi Internnational Community nih an kan philh ti lai lo, tiah kan zumh fawn. Cucaah, UN in US ah vun i thial u sihlaw; US President George Bush na tonnak le White House na lennak kong na kan chim kho hnga maw? Cun atu President Obama he hin tah ton dingah khua nan khanmi a um maw? Zapi nih theihpi awk a thami a um ahcun rak kan chim kho law kan duh ko.

Dr.Lian: ICG Report kan rel na ti i, kaa lawm. Khi bantuk ca tha khi nanmah bantuk mino nih a tampi in rak rel cio uh ti zongin forh kan duh fawn hna.
US President George Bush le the First Lady Laura Bush kan rak tonmi hna kha cu keimah zong ka chan chung chim awk kaa ngeih vemi te khi a si ko. White House ah khan cun, Mrs. Laura Bush nih 2007 June thla lio a rak kan kawh mi a si. President Bush tu cu Russia a tlawn lio a si i, inn ah a rak um lo. Cucaah Laura Bush he kan i ton lioah cun, kan policy kong tampi chim lo in, kan sining tu tam deuh in kan chim. Tlangcungmi kum sawmruk chung zeitluk in dah kan tuar i, Kawl Acozah nih zeitluk in dah a kan hrem timi, kan tuanbia le kan sining vialte a hmantlak he a vedio he kan piahpiak i, kan chimh.

White House chungah Laura Bush kan ton lioah ka lung a si ngaimite cu: Kan meting a dih leiah khin ka hawipa David Eubank he khan thla rak kan campiak ta u, a kan ti. Thla ka cam hlanah bia tawi tein ka chim hmasa i, ka chimmi cu: Kanmah Chin miphun hi America Baptist Missionary pawl ruangah Khrihfa a simi kan si i, atu tiang America hi Biaknak leiin kan nu le kan pa ram (Our Spritual Motherland) a si tiah kan ruah i, atu ah America ah Chinmi tampi nan kan lakpiakmi hna zong hi kan i lawm fawn, tiah ka ti i Laiholh tein White House chungah cun thla ka campiak hna. Cun David nih Mirangholh in a vun peh. Chin miphun vialte lakah White House ah official tein kawh hmasa bikmi ka si i, Laiholh te thlacam kha a sung lawi ngai in ka rak ruah. Cun kan chuah lei a hei kan thlah pah khin, “Kafanu min zong Laura a si ve, America Siangbawinu min kan sakmi a si,” tiah ka chimh i, tluangtlam ngai in bia kan rak i ruah.

Laura Bush kan i ton tan ah hin State Department zongah kan va kal i, Mr. Christopher Hills he kan rak i tong ve. Mr. Hills cu Asia he pehtlai cun US Foreign Policy a tlaitu a lu bik a si ko. Under Secretary of State ti a rak si i, Kawlholh cun Duh-Wungyi (Deputy Foreign Minister) a si kan ti lai cu. Mr. Hills he kan i ton lioah hin, amah lawng si lo in a kut tangah a sang bik: Mr. Eric Johns timi, Assistant Under Secretary of State, zong a rak thu ve. Anmah sintu ah hin Laura Bush sinah kan chim lem lomi, ENC policy kha bia tak tein kan chim. Kan timi cu; Kawlram kongah UN nih “Tripartite Dialogue” ti mi SPDC le, Daw Aung San Suu Kyi nih a hruaimi NLD le, Tlangcungmi chawnhnak um seh tiah bia a chah cang. Asinain, SPDC nih chawnh a kan duh lo. Cu lawng siloin, Tuluk le Russia hi SPDC hnuleiin a dir peng i, zeiti tuah awkte kan thei lo. Cucaah, Tripartite Dialogue a si khawh nakhnga le kan ram chungah thlennak a chuah khawh nakhnga US nih kan hruaipiak hna u law, atu lio Korea in an tuah bantuk “Multi-patry Talks” hi rak kan tuahpiak, tiah kan rak ti. Amah Mr. Hills hi Korea i an tuahmi “Six-Party Talks” a hruaitu a si i, kan chim le cangka a lung a tho ngai ve.
Cu lio i, Mr. Hills sinah ka rak chimhmi ENC policy cu 2008 August thla ah khan President Bush he Bangkok kan i ton lioah ka chimh thanmi a si. President Bush nih US Embassy ah chuncaw (Lunch) ei a rak kan sawm i, suimillam pahnih chung caan a kan pek i, bia kan i ruah. President Bush zong ENC policy le “Multi-party Talks on Burma” kong chimh lioah, a lung a tho ngai ve. Van thatnak ah; Cu lioah cun, President Bush pawng cun Mr. Eric Johns zong a rak um than ve hoi. Culio belah cun, Mr. Eric Johns cu US nih Thailand ah an chiahmi Ambassador a rak si cang. Mr. Eric Johns nih a kan chimhmi cu, “Ni kum kan i ton hnu khan, Tuluk ram Beijing ah ka kal i, SPDC Foreign Minister U Nyan Win ka ton,” a ti. Cun Tuluk Acozah sin zongah Kawlram caah “Multi-party Talks on Burma” tuah a herh tiah ka chimh hna i, SPDC nih an duh lo, a ti. SPDC nih an duh lo le cangka Tuluk zong an hna a tla ve rih lo, a ti. Asinain, kan i zuam rih ko lai, an ka ti.
Cuticun, Kawlram aa thlen khawh dingah le Tlangcungmi nih kan duhmi saduhthah a tlin khawh nakhnga cu kan i zuam lengmang ko. President Obama hi amah pumpak cu kan tong kho rih lo nain, America Acozahpi nih cun Kawlram kongah an chiahmi policy tu cu an thleng lai lo, tiah kan zumh. Cucaah, ENC nih cun President Bush he kan rak chimh i, a hna a kan tlakpi ciami policy chung khan kan kalpi rih ko lai. President thar pa he ton ding hi zapi theih awk in khuakhan lairel mi a um rih lai. A va um hmanhah chim awk a tha rih theng hnga lo!
Faiceu: Nangmah kong he nan rian tuannak kong he tampi na kan chimh i kan i lawm ngaite. Zeital na siaherhmi, chimhchih na kan duhmi a um ti maw?
Dr. Lian: Faiceu The Chin Weekly Journal nan chuah caah ka lawm ngaingai. Kanfa kannau le nih kan ca, kan holh le kan phunglam a thancho dingah i zuam chinchin ko u. Faiceu Journal nan chuahmi nih hin kan miphun caah rian tampi a tuan te ko lai.
Pakhat belte ka sia a herh ngai i: Kan hnu nai nan chuah mi Faiceu le Tluang Lian Hnin(Pa Tluang )bia nan i ruahmi kha ka rak rel ve. Pa Tluang hi pumpak in ka theihmi a si i, mi fel cathiam, hmailei zongah kan miphun le kan ram nih tampi kan bochan te ding tlangval tha a si. Asinain, ka sia a herhmi cu: Interview nan tuah lioah a chimmi, amah nih direct a chimmi siloin, Robert Taylor bia a charmi (quotation a lakmi) kha ka sia a herh ngai te i, Pa Tluang sawinak siloin, Robert Taylor a tialmi cauk nan rel tikah ralrin a tha timi te chim chih ka duh.
Tuan deuh ka chimmi ah khan, Atu lio a kan ukmi Kawl Ralkap Acozah nih peh tein kumzakhat kumzahnih an kan uk ahcun, Tlangcungmi kan ci a mit lai ka ti. Zeicaahtiah Mirangholh in “nation-building” an ti i, cu “nation-building” ah Kawl Acozah nih a kalpi mi cu: Kawlram chungah, Kawl timi miphun phunkhatte lawng um te sehlaw, Holh zongah Kawlholh pakhatte lawng um sehlaw, Biaknak lei zong Buddha-bata Biaknak pakhat lawng va nung te seh, ti khi a si. Cu policy nih cun a kalpi rihmi cu: Tlangcungmi vialte Kawl si dih hna seh (miphun pakhat lawng um seh), Holh zong Kawlholh pakhat lawng holh hna sehlaw a caan a va sau tikah Kawlholh a si lomi holh dang vialte a ci va mit dih te seh, timi le; cun Biaknak zongah Buddhabata Biaknak pakhat lawng va nung te seh, timi khi a si. Cu Kawl Acozah nih “nation-building” tiah an kalpi mi ah an tluak ngan bikah an i hmanmi hna cu Robert Taylor te pawl, Michael Aung-Thwein te pawl hi an si. (Tangka phalh in an hman hna ka ti lo ei. A komh zong an i kom theng lai lo. Asinain, an policy aa khat i, cucaah Kawl Acozah nih an ca tialmi kha directly or indirectly an hman hna.)

A biapi ngai in lak ka duhmi cu: Pa Tluang nih a vun charmi ah Robert Taylor a chimmi kha, “Chinmi pawl ramdang a chuak mi hna cu political refugees an si lo i, economic refugees menmen an si,” a ti. A chim duhmi cu, “Chinmi cu an si a fah ruangah ram lengah a chuakmi an si i, an ram chungah zeihmanh uknak leiin buaibainak a um lo,” a tinak khi a si ko. Hibia hi: kum 20 chung kan rianttuannak ah a kan dawnkhan bik le harnak tam bik a kan pemi bia a si. Phundang in kan chim a si ah cun; Robert Taylor te pawl an chim duhmi cu: Chin miphun ramdang a chuakmi vialte hi Kawl Acozah a that lo ca zongah a si lo; Ram a that lo ca zongah a si lo; An si a fah caah a rami an si i, cucu International Law in kan zoh ah cun “Chinmi ramdang a chuakmi vialte hi cu refugees an si lo,” tiah an chim duhmi a si ko.

Kanmah nih kan chim vemi cu: Chin miphun lakah hi vialte minung ramleng kan chuahmi cu; kan ram a that lo caah a si. Acozah nih uknak leiin siseh, biaknak leiin siseh, holh le phunglam zong in siseh kum saupi a kan hren i, atu cu kan ram chungah kan nunnak a him ti lo. Cucaah a ram lengah kan chuahmi a si. Kan duh caah a si lo. Kan ram chungah kan um khawh ti lo caah a si. Cucaah kanmah hi Political Refugees taktak kan si i, Migrant Workers kan si lo, kan ti ve hna. Political refugees kan si caah, kan phaknak hmunah hung kan zoh khenh u law, lamlai ah a tang rihmi vialte zong nan ram ah rak kan lakpiak hna uh, tiah UN le Vawleicung Acozah sin kipah kan chim. Ram a that lo ruang le Acozah a that lo ruang a chuakmi political refugee kan si lo ah cun; UN siseh, khuazei ram le khuazei acozah hmanh sihnaseh, an kan la duh lai lo. Sifah ruangah ramleng a chuakmi khi ahohmanh nih “refugee” an ti bal hna lo i, an ram zongah an la bal fawn hna lo.
Kawlram Acozah nih kan ram chungah an kan hrem lawng siloin, ramleng kan chuah hnu tiang zongah kan lam kharpiak le phihpiak hi an duh rih. Cucaah cun pei, Chinmi hna cu political refugee an si lo, migrant workers sawhsawh an si tiah an kan ti rih cu. Kan chim vemi cu: Atu nan hmuhmi hna pawl an sifahnak le ei-awk an ngeih lo caah an rak zammi lawng khi zoh hlah ngat uh! Kawl Acozah nih kan ram ah Kum 60 chung zeihmanh thanchonak a kan tuahpiak bal tung lo. Kan lo thlawh kan thing phawrh a kan zoh bal tung lo. Cu lengah, Ral a thomi an si an kan ti, meithal in sa le ral bang an kan dawi caah pei, sifahnak le harnak vialte cu a chuah ko cu. Cucaah, a hrampi cu Political Crisis a um ruangah a si i, Sifahnak cu kha Political Crisis ruangah a chuakmi a hnu zultu tu sawhsawh a si ko. A mei zoh loin, a meikhu lawng zoh hlah uh. A mei cu politics timi Acozah tha lo kha a si i, Sifahnak cu a meikhu sawhsawh bantuk a si ko, kan ti hna.
Cucaah, kan miphun caah rian kan tuan tikah hin; thil a si taktak mi le International Law te hna kha tha tein vun ton ter hna i, cuticun UN le Ramdang Acozah hna an policy a va si tiang khin rian kan tuan. Vuikhat vuihnih chimnak fawi tein thil aa thlengmi a si lo. Acozah upa kan chawnh hna i, an lung a tlin hnu hmanh an ram ah an hmanmi policy le UN policy a si dingah hin kum saupi a rua rih. Cu tite cun rian kan tuan i, atu ah harnak chungin a chuak i, ramdang a phanmi tampi kan um cang.

Asinain, UN le Ramdang Acozah pawl zong hi fawi tein an policy an thlen than khawh ve ko. Cucaah, Robert Taylor a ca tialmi te hna hi kan caah ral bak an si. Tahchunnak pakhat ka lak lai. Kum 2001-2002-2003 lio hrawngah khan Canada nih India a ummi Chin refugees 700 hrawng kan in lakpiak hna lai, an kan ti. Cun Australia nih 1000 hrawng kan lak ve lai, an ti. Cu liote ah cun, Delhi ah a ummi Kawl pahnih le kanmah Chin upa pakhat nih; Chin Delhi a rak phan tharmi cu political refugees an si lo, tiah UNHCR zungah an va chimh hna. Cu hnu cun, UNCHR bak nih Canada le Australia Embassies ah an kal i, Chinmi cu refugees a hmu ciami an si zongah la rih hna hlah u, tiah an va ti ve hna. Cuticun, cu hna pawl an bia kaa khat ruangah kum saupi thi deng kan i zuammi program cu a rak rawk dih ko. Thil pakhat a rawh hnu cun a remh than a har tuk. Lam a thar in sial a har tuk. Zeitluk in dah a har ti cu rak ka hal hlah! A har ning hi ka nunnak nih a theihmi a si.

Cucaah, atu zongah kanmah Chin miphun lakah mifim cathiam kan timi nih Robert Taylor a chimmi bia zulh ruangmang in “Chinmi ramleng a chuakmi cu political refugees kan si lo,” tiah kan chim ahcun: cu bia cu UNHCR sinah va phan seh law, atu lioah Malaysia le India le Thailand hrawng i a tang rihmi kan u kan nau vialte an lam a pit dih ko lai. Chinmi kan miphunpi in ram dang kan chuak dih lai ka ti duhnak a si lo. Asinain, Kawl Ralkap Acozah tha lo nih a kan uk chungah cun, zalonnak cu kan kawl a hau cu ta. Cu hleiah atu harnak chungah aa peih ciami, Malaysia le India le Thailand te hna a phan ciami, a har ciami hna hi cu kan bawmh rih hna a hau. Cucu kei ka hmuh ning le ka ruah ning a si.

UN nih siseh, Acozah pakhat nih siseh, refugees ah an kan pom i, an kan lak khawh nakhnga riantuan a har ning nan theih cio. A caan a rauh ning nan theih cio. Hi kong hi pumpak in kum tampi le caan tampi a buaipi i, rian a tuan vemi ka si caah, kan tuah ciami thil a rawh ding hi ka siang lo. Washington ah bia pakhat te kan va chimmi khi, a tluang ngai a tha ngai kan timi hmanh: cuti bia tha kan chimmi kaakhat thawngin Malaysia i a ummi refugee pakhat US a phak tiangah cun a tlawm bik kumhnih in kumthum an rau rih. Asinain, kha tuah ciami kha kan hrawh lai kan ti ah cun; ni hin mibia kaakhat nih thaizing ah mipa pakhat a luatnak lam fawi tein a phih khawh ko. Cucaah bia chim kan i ralrin cio awk a si tiah ka ruah. A biapi in mifim pawl le mi chimrel kho pawl, zapi sinah bia a chim khomi pawl: Bia nan chim nan rel tikah kan mipi zawn ruahnakte he nan i ralrin khun a hau ko rua ka ti. Cucu lung thiang tein kan cah duhmi hna a si.
Faiceu: Lungsau tein na kong le na riantuannak kong lawng siloin, na sia herhbia zong na kan chimh dih caah tampi kan i lawm.
Dr.Lian: Kaa lawm ngaingai ve!
(Hihi August 12,2009 Malaysia ah Faiceu Media nih interview an rak tuah mi a si).

Chin State In Hmasabik Hna
.

( 1 ) Chin State in taanghra a awng hmasabik cu Dr.Hau Za Cin Pau a si.(1931)
( 2 ) Chin State in B.A awng hmasabik cu U Siah Luai a si.(1938)
( 3 ) Chin State in B.A (Nu) awng hmasa bik cu Hlawn Kip Thluai asi.(1960)
( 4 ) Chin State in M.A awng hmasabik cu S.T Hau Go a si.( Madras , 1946)
( 5 ) Chin State in M.A (Nu) awng hmasabik cu Dawt Sung a si.(1968)
( 6 ) Chin State in Professor tuan hmasabik cu Ral Lian Sum asi.(1976)
( 7 ) Chin State in Ph.D a hmu hmasabik cu Zam Khan Thang a si.( Paris, 1972)
( 8 ) Chin State in M.B.B.S a hmu hmasabik cu Dr.Ni Khuai a si.
( 9 ) Chin State in M.B.B.S ( Nu ) a hmu hmasabik cu Sui Men Thluai a si.
( 10) Chin State in B.Th awng hmasabik cu Van Bik a si.
( 11) Chin State in B.D awng hmasabik cu S.Hre Kio a si.
( 12) Chin State in High School Hadmaster hmasabik cu U Sum Mang a si.(1948)
( 13) Kawlram a voi(1)nak constitution(1947)tuah lio i Chinstate in a tel mi hna cu

• U Vumhtu Maung
• U Sa Vut
• U Htat Hlaing
• U Ngun To
• U Mang Tung Nung hna an si.

( 14) Kawlram a voi(2)nak constitution tuah lio i Chinstate in a tel mi hna cu;

• U Son Kho Lian
• U Put Pa
• U Vumhtu Ha Sing
• U Thakhin Aung Min
• U Sa Vut
• U Tin Zam hna an si.

Chin State in Bible translator hna;
( 15) Rev.Kam Khaw Thang -Bible Translator(O.T & N.T, Tedim)
( 16) Rev,David Van Bik -Bible Translator(O.T & N.T, Hakha)
( 17) Rev,Hre Kio -Bible Translator(O.T & N.T, Falam)
( 18) Rev,Kyon Bill -Bible Translator(N.T , Falam)
( 19) Rev,Thang Ngai Om -Bible Translator(O.T & N.T , Mindat)
( 20) Rev,Chan Thleng -Bible Translator(O.T & N.T , Matupi)
( 21) Rev,Gin En Cin -Bible Translator(N.T , Tedim )
( 22) Rev,Thang Hup -Bible Translator(N.T , Falam)
( 23) Rev,Max Vai Pum -Bible Translator(Siyin)
(Note) A cung lei Bible ca hna leng in a dangdang holh(Chin)in tial mi Bible an um rih ko lai.

(24) Chin State in doctor of law a ngah hmasabikmi cu Dr.Ngun Cung Lian a si.
(25)Chin State in Foreign Secretary a rak tuan hmasabikmi cu Pu Mang Tling Cinzah a si.
Note: Chan tiluan a ran bantuk in kan theih khawh rih lomi zong tampi an um lai, careltu nih nan theihmi chungah kan hrilhmi a um a si ahcun atanglei ah comment rak pe ve law, kan rak tarchap lai. contact email zongin kuat khawh kan si thiam.
Ref: Falam High School Diamond Jubilee Magazine

Mirang dotu Pu Lal Luai (L- Lal Luai, Lai phun tanh)
====================================
Pu Lal Luai cu Pu Lian Er (Cinzah) le Pi Sui Thluai (Sangpi) nih 1847 hrawngah an hrin. A ngakchiat lio tein micunzar t'ha a si i rawl ei nakin “Cawcheh”- paw le nam he raltuknak lentecelhnak phunkhat – timi cu a rak duh deuh. Mileklak le mithinlung t'ha a si caah amah t'hirual hna lakah hruaitu a rak si zungzal. Lal Luai cu michuakthiam ngai a si pinah Laimi lakah muisam, pumrua, bomban le tungkhan aa lek bikmi a si caah mikei hawi a si, tiah Mirang nih an rak ti. Halkha Pu Khen (Sangpi) fanu Men Tial he an i um i fa pathum an ngei. Pu Lal Luai nih Thautlang le Lakher(Mara) ram vialte khuachiah a rak ei. Khua khat ah sal pakhat cio in voikhat a rak khawlh hna. Chawva le adang thilri pawl cu kum fate khawlh a kal ahhin a nau Pu Hlenh To le a ralvengtu A Sai nih an rak zulh tawn. Minun t'ha a si caah a rak ukmi vialte nih an dawt dih. Misakap thiam ngaingai a si i vui le pawpi zong a rak kah. A farle Dar Nawn le Tial Zing zong puanpar a phahpiak hna.
Mirang nih 1889 September 5 ah awdar an chuah i, “Lairam cu Fort White phu, Gangaw phu le Chittagong phu tiah phuthum in tuk i uk ding” an ti. Awdar an chuahmi cu lihninh in aa hnin i Laimi vialte umtu thutto awk hngal loin an rak um. Pu Lal Luai nih Halkha bawi sinah “Gangaw phu cu nanmah nih rak do ulaw Chittagong phu cu keimah nih ka doh hna lai …,” tiah thawng a thanh. A mi vialte cu a pumh khawmh dih hna i hriamnam tling tein a timh dih hna hnu ah doh ding ah an kal i Mirang he cun Rangkamuti khua pawng ah an i kap. Lieutenant Stewart le a ralkap tam nawnte an thah khawh hna caah an le i an lektaakmi kawmpas le tungthlai suimilam an rak laak. Mirang ralkap phu dang an rak thlah t'han hna i an i tuk tikah hriamnam a thleidan tuk caah Mirang nih an nawr cuahmah hna. Hriangkhan khua pawng La-aw dong Burpahi nel ah Mirang he an i kah ah Thangzang khuabawi Tler Ceu le a hawi le an thi. Mirang nihcun an nam chih hna. Thantlang khua an luh hlan ah Khintlang le Vuichiptlang in an rak bawh hna i an kah t'han hna. Asinain Mirang cu Thantlang khua chungah an hung lut. Pu Lal Luai nih a rem duh hna lo caah a mi pawl he Thantlang cun an zam. Mirang pawl zong Thantlang khua ah sau um loin Halkha lei ah an lan than.

Mirang nih Lal Luai cu a nau ruak vui ah a ra lai, ti an theih caah 1892 June 21 zanlei chimlai in Thantlang lei ah cun ralkap 150 nih an kal hnawh nain khua a muih caah le T'io tiva a rak lianh caah khuadei hlan ah Thantlang an rak phan kho lo. Lal Luai cu Mirang an ra ti thawng a theih i lo diam a rak zam cang caah a nupi Men T'ial sinah, “Lal Luai nihcun a kan tei bal lai lo caah rak kan rem seh law a t'ha lai. Ramuk bawi rian kan pek lai i a thih hnu zongah a fale nih an t'uan lengmang lai. Harnak zeihmanh kan pe lai lo,” tiah an chimh. An nu nih mi a thlah i a va chimhter hna tikah a duh naisai lo,” Mirangkut tangah umnak cun kan thih ah a t'ha deuh lo maw,” tiah a rak ti. Ake tangah tuarhartukmi lungdohma nih a ei nain Miraang cu a doh cuahmah ko hna.

Pi Men Tial nih “Na nupi le na fale hi harnak kan pe hna seh law na kan chanh khawh t'ung lai lo. Na tei khawh ding lomi ral cu doh i ngol cang ko, kan zawn na kan ruah lo bia a si,” tiah um thiam loin bia a cah lengmang. A tuar ti lo i ka sinak ah si ko ning, ka mi hna zong an temtuar tuk cang, tiah a ti i Mirang he rem awk ah Halkha ah a kal. 1894 May 13 ah Halkha Vuanthawk Mr. Tuck sinah meithal zun tampi he remnak a va tuah. Pu Lal Luai nih Mirang a rem tik ahhin thong an thlak lai i an thah lai, tiah mi zapi nih an rak ruah nain Mirang cu an lung a lawm tuk i amah kuttlaih a simi meithal cu an rak pek t'han pinah min t'hatnak lehhmah le ngun nam pakhat laksawng an rak pek. Cupin ah Mirangram ah meithal zun khat an cahpiak i ramuk bawi rian an pek chih.

Mirang he an i rem hnu cun Thantlang peng ah Ramuk bawi rian cu a t'uan. Sau t'uan manh loin 1894 kum fur pianka ah laksawng pek awk an cahpiakmi meithal zong hmu manh loin a thi. Thantlang khuami le a rammi vialte hna cu an ngeih a chiatuk hringhran caah kum thum tiang an bawi an laam paoh ah paran tum loin Pu Lal Luai zuun cu an ulh. A rian cu a fanu Ni Iang le a va Pa Thui nih an chawn.
Chirhchan =Van Lian Hup & Sang Za Thang i an tialmi chung in lakmi a si.

Mindat Peng (Chinland)
================
Mindat peng hi Chinmi chungah Vuanci t'uan hmasa hna Pu Vomtu Mawng le U Sing Thang umnak asi. Chinmi hruaitu le Bawi ngan pipi chuahnak ram a si. 2014 Chinram milurelnak ah Mindat peng chung miluzat cu 42,540 hrawng an si. Mindat peng cu North Latitude 21’09” le 21’47” kar , East Longitude 93’23” le 94’06” kar ah a um. Nichuah lei ah Magwe Division, Thiliin myone le Saw myone , Nitlak lei ah Matupi le Paletwa , thlanglei ah Kanpetlet , chaklei ah Matu peng he an i peh. Mindat peng cu 1219.868 sq miles a kau, Mindat peng hmun tam deuh cu tlang lawngte an si. a niambik tlang cu 2000ft cung ah a um. A sangbik tlang cu Mopi tlang a si i 8000ft a sang. Mindat khua cu 4860ft a sannak ah a um. Mindat peng ah khuate 195 a um. Mindat khua cu Pakhoku in 97 miles, Matupi in 102 miles a hlatnak ah a ummi asi.

Mindat peng hi a hlan chan in parralt'ha le a huaisenmi zong an si. atu Chin National Army lak zong ah hin a ralt'ha taktakmi a si. Chanthar mino bochan hnga ding tampi an um fawn. a bik in 2010 Kawlram Cozah thar a kai hnu in Chinram peng dang hna lakah a phunkip in t'hancho lei a panhmi khua a si. Mindat le kanpetlet hi peng khat an si bal caah an holh zong ai thei khomi, ca zong pakhat aa hrawm khomi an si. Kanpetlet ram ah a ummi Victoria tlang zong hi Mindat in kal khawh a si cang. Meng 20 fai lawng a si tiah an chim.

 U Om Mang chimning ahcun Mindat khuapi ah Hotel sang zong a um tiah a ti. Japan cheukhat cu an ke in tlangpar tiang an kal. 2008 lio ah khan Japan 2 Mindat ah an ra i, Mindat khua ah minung 250 tluk kha Tolre(Vuah uh, elephant foot yam) cin ningcang ni 2 chung an cawnpiak hna. Khua tampi ah cin a si cang i, phaisa an hmuhnak bik a si. Japan pa nih cun anmah cinmi hi vawleicung ah a t'ha bik phun a si, eidin awk zong ah siseh, sii zongah siseh hman khawh a si, tampi in cing ulaw Japan nih kan in cawk peng hnai lai tiah a ti hna.

Mindat Peng ah hin Farkung a kheomi hna zong a t'hami phun an si. Farthling chuahnak seh a rak umnak Vawmtu khua pawng farkung lebang cu Van khuadawm khi a phan rua ti awkin a ngan, a sang ngaingai. Pumpak ram a um len i, hlan deuh lio khan cun farthling a thlormi zong hi an rak um len. farthling chuannak seh zong cu an t'hial t'han caah atu ah cun Chinram ah farthling chuannak seh a um ti lo. hmailei kanmah tein khuakhan lairelnak dik kan ngeih khawh ahcun farthling chuan in pawcawm khawh a si te lai. Mindat peng Mawtaw lam hi Cothuh in Kawl lei ah kalnak, Matupi lei le Kanpetlet lei kalnak, Vawmtu Rampang in Thilin lei kalnak, an peng chung Makui-innu(Dai ram) lei kalnak tiin an cawh hna. Chinram ah Buddha biaknak a um hmasa biknak cu Mindat peng hi a si. mah kan thisen khat Buddha biaknak a zulmi hna hi khrihfa an si khawh nakhnga thlacampi nakin tuanvo kan ngei cio timi zong philh hna hlah usih. Chin miphun chungah hruaitu chuah hmasanak ram le peng a si bantuk in, hmailei kan ram le miphun caah Mindat peng chungin mifim, mirum, mi lianngan bochanmi tampi chuak rih ko hna sehlaw tiah thla kan cam.
‪#‎Zohchihmi‬ ‪#‎hna‬
- Mindat peng milurel.
-Pu Thang t'hai(2011, Muko september)
-Chin National Day.
Golden Jubilee Commemorative
Megazine.

Paletwa peng (Chinland)
=================
Paletwa peng cu Chinram chung ah hmunram a kau bikmi le minung ummi an tam biknak a si. 2014 Chin ramkulh milurelnak ah minung 96,849 an um ti asi. Paletwa peng cu North Latitude 20’44” le 20’30” kar, East Longitude 92’25” ah a um. Nichuahlei ah Kanpetlet le Matupi , thlanglei ah Kyauhtaw le Minpya , nitlak lei ah Butiitaung maungtaw le Bangaladesh ram an um. Paletwa peng cu 3176.04 sq miles a kau i, Paletwa peng 80% cu a san le a niam 200ft tanglei ah an um. A sangbik tlang cu 4000ft a sannak ah a um. Paletwa khua cu 176ft a sannak ah a um i, khuate 408 an um ti asi.

Paletwa peng hi hmunrawn zong tampi an um, Kalatan tivapi a um caah chawleh chawzuarnak hmunhma ah a t'ha bikmi khuaram a si. Cucaah Rekhine he kan i cuhmi hmunhma zong a si, Peletwah peng chung ah hin Rekhine hi minung 20000-30000 kar hrawng an um lai tiah ruahdamh asi i, miphun dang zong an tam biknak hmun asi. Ca le holh kongah hin anmah Paletwah Khumi holh hi a hmangmi an um nain zatlang nih Kawlholh an hmangbik tiah theih asi. Ruakung tampi a umnak a si i, hmailei ah cun caku sernak Sehzung a hmemi phun zong tuah khawh a si te lai. Atu lioah hin cintlaknak ah Kamung le phian-uh an cin lio ti asi. Ramdang zuar awk ah vuah-uh bantukin a t'ha vemi a si. An ram hi a niam a lumnak a si caah cakuak zuk ding khuhsii zong tampi cin khawhnak hmun a si.

Paletwah peng ah hin mawtaw lam hi khua zeihmanhah a um lo ti tluk khi a si rih, umkalnak a har ngaingai. Tiva hi umkalnak ah an hman deuhmi a si i, a cheu tiva hna cu T'hal caan ah an reu fawn. Cucaah hlan Democracy chan i Paletwa in Matupi tiang mawtaw lampi an cawhmi an zoh t'han hnu ah 2015 kumthawk hrawng khan an cawh t'han cang i voikhat pemh cu an liim khawh. Asinain Laitlang lam le suul cu a rawk t'han lengmang caah hmailei ah t'ha deuh in remh chin lengmang a hau dingmi asi. Atu lio ah India nih Rekhine ram Sittuai khualipi in Kalatan(Bawinu) tiva cu Mizoram tiang Tilawng kal kho dingin tiva cu a remh lai caah Paletwa khua cu Tilawng dinhnak khuapi a si ve te lai. Asinain tiva cu minung kut in remhchommi a si lai caah a chung um thilnung(tizu ngacel) caah zeidik a lawh lai cu theih a si lo. Midang le midang karlak um a si lai caah lung karlak "mai" tenh ti hna a lo sual te lai dek maw phan a um ko'. T'hatnak a tampi cu a chuahpi te ko lai tiah ruat ko hna usih.

Paletwah peng chung ah India le Bangladesh he chawhleh chawzuar pehtlaihnak a um te lai i, atu nakin t'hanchonak lam a t'ha deuh te lai. Paletwa cu peng 2 ah tuah ding a si lole peng 2 ah tuahpiak ding hi cu a herh. Nai kum ah khan Sami pengt'hen a um cang. Special District siter ahcun a t'ha chinchin hnga. Hi hnu hmailei zongah Paletwa cu Chinmi hna nih kan hnakkar ah tenh khun in kan humhaak peng ding hi a biapi taktakmi a si. Miphun dang he i cuhmi hmunram t'ha a si hlei ah, Chinram chung a ummi kokek miphun hna t'hanchonak ding caah hmunhma t'ha le chawhleh chawzuarnak hmunhma t'ha bik a si ca'ah hriam le hnam in kilkamh a herh ahcun kan kilven awk hrimhrim a si. Nihin thawk in hmailei caan tiang Paletwa peng chungah Chinmi nih bochanmi,hruaitu, Mi lianngan tampi chuak hna sehlaw, Chin miphun kutzapei chung ah kan vawlei cu huum zungzal si ko seh tiah thlaza kan cam.
‪#‎Zohchihmi‬ ‪#‎hna‬
- Paletwa peng milurel.
-Pu Thang t'hai(2011, Muko september)
-Chin National Day.
Golden Jubilee Commemorative
Megazine.

Pu Vum Tu Maung Tuanbia Tawi.

Pu Vum Tu Maung(Thang Pet Maung) cu Mindat pengmi Pu Thang Pet le Pi Nauk nih April, 1900 kum Vuntu khua ah an hrin. Tangsarih tiang ca a cawng i 1917 kum ah Mirang ralkap a tla.Raldoh le lentecelh a thiam ngaimi a si. Ralkap a tuan lio ah Bo hnih a hmuh. Mah caan cu Kawlram hi Mirang nih an rak uk cang i Kawlmi le Laimi cu Mirang nih an rak serhsat, nautat hlei ah ramchung chuakmi thil t'ha vialte cu an ram ah an kuat dih i an duh ti lomi a hleivuang lawng kha an rak pek tawn hna.
Rakhine phungki U Oktamah cu Mirang uknak phung a duh lotu upa minthang pakhat a rak si. U Oktamah nih, “Kawlram chung i a ummi Mirang vialte hi kan dawi dih hna ahcun a t'ha lai.” tiah Mandalay ah a rak chim. A chimmi bia cu Pu Vum Tu Maung nih a rak theih ve tikah a lung a suk ngai. Kan ram le kan miphun caah a herhmi kha a lung a pem i 1924 December 25 ah ralkap in aa phuak i Lairam ah a tlung.
1925 Khua a phak cangka tein an khua ah sianginn a serpiak hna i amah nih saya zong a t'uan. Saya a t'uan pah cun Mirang uknak a that lonak le an kan nautatnak kong kha zapi sinah a chim lengmang. 1933 March 23-24 ah Laimi Rualremnak Bu an rak tuah i hruaitu ah amah an rak thim. 1934 ah Dohbama Asi Ayone upa le Kawlram humhaktu ralkap GCBA ah a rak lut. Mindat peng, Yaw tiva pawng Wa-re khua ah mi zapi pumhnak a rak tuahpi hna i biachahnak phun 9 an rak tuah i Mangwe Mangki Mr. Cracken sinah an rak kuat. Asinain Mr.Cracken nih an ca cu a cohlan lo caah minung 900 renglo an rak au. Cuti an au ruangah 1939 February 20 ah Pu Vum Tu Maung le a hawile minung 8 cu Mirang nih an tlaih hna i Halkha, Falam, Tiddim thong ah an thlak hna.
Cu hnu cun Mandaly, Minchian le Katha muipadup thong ah thla thum an thlak t'han hna. 1942 May ah Japan nih Katha thong cu bomb an rak thlak i mi 55 an thi i thonginn vampang zong a rawh caah an zam kho t'han. Mirang pawl an thin a phawh tuk tikah Pu Vum Tu Maung a tlai khotu 5000 le a ruak in a rak chuahpi khotu 1000 laksawng kan in pek hna lai tiah an rak thanh. A inn zong mei an rak duah piak.
1945 August ah Naythurain meòing le 1946 ah Shwedagone pura hmai i Pa Sa Pa La Nyilakhan ah an phu ai awh in a kai. 1947 May ah Kawlram uknak phunglam ser dingah Bogyoke Aung San nih Pu Vum Tu Maung, Pu Mang Tung Nung, Pu Sa Vut, Pu Ngun To le Pu Thawng Cin Thang hna cu Laimi aiawhtu upa in an rak auh hna.
Laimi lakah Vuanci hmasabik a si i 1948 in 1951 tiang Lairam vuanci a t'uan. Chin Ministry Affairs nih 1950 kum ah Lai Miphun Ni (Chin National Day) cu February 20 ah tuah dingin an rak khiah. 1952 in 1966 tiang Vumtu khua ah dai tein khua a sa. 1966 February 20 kum Mindat ah an tuahmi a voi 18nk Laimi Phun Ni a hmang. Khualei a kir pah Vumtu pawngah motor cu ai let i 1966 February 23 ah a nunnak a liam.
Pu Vum Tu Maung cu Mirangral doh le Lai Phunpi Ni kan ngeih khawhnak dingah ruahnak le thazaang a rak chuah lawng si loin kan Laimiphun a dawtu le kan ram zawn a ruattu bik pakhat a si caah harnak a phunphun a rak ing. Cucaah amah philh lonak caah Halkha khualipi Certual cu “Vum Tu Maung Celhhmun” tiah min an bunh.
A Khawmtu: Van Lian Hup & Sang Za Thang.

Lai Pafel.
Lai tlang hi ramchia asi lo, Sersiam awk a thami asi i ram rocar asi lo, Paw cawmkhawhnak hmun,rinhchanh awk a tlakmi ram asi hi a lang ko. Chungkhar dawtnak a ngei i riantuan a huammi. lungrep a ngeimi cu Lai tlang nih a cawm lengmang ko hna, American  ummi Ka hawipa nih American kanrat cu kaa ngaihchiah tuk ati, American kanphan ahcun cozah nih an kan bawmh lai tiah kaa ruahchanmi cu alakka bak asi ati.rian zong mahduh mi tuan khawh asi lo.Holh thiam lo kan caah ahcun rian har deuh lawngte ruan asiko ati.

Lairam ahcun rian aumlo kanti nain khuaruahhar asimi cu. Rawl eiawk ngei loin kan um hraw bal  lo. Afelmi Laipa cu mi nih bawmhchom hau lo tein le hnek zong hau lo tein Anmah kutte tein an dir i antha athulo. Lai nufel le pafel hna cu inn chungkhar pawcawm hi rian fawi ah an ruat bal lo, Fakpi in riantuan a herh ti an hngalh Cu caah lamphawk zulh an ni tim lo, Anmah pumpak manh caan a tlawmtuk nain a rian cungah an ni lawm. Lai nungak Lai tlangvaal hna. hringtu Nu le pa hna khuasak tintuk lei ah fimthiamnak hi kan herh ko, Asinain numbar pakhatnak cu asi lo, Zumhawktlak Lainu Nufel le Laipa fel tu si hmasa kan herh ko.

Laimi kan thanchonak ding ahcun Lairam athat le achiat kha biapi asi lo. Laimi kan fel maw? Fello timi hi asi deuh. Pathian nih vawlei cu a ser hnu ah a thatuk ati i a sermi thil cu zohkhenh dingah Minung kut ah a ap. Cu caah zeithil paoh ah Pathian kutneh lawng si loin minung nih tuan awk rian tampi kan ngei ve. Baibal kan zoh tikah Pathian nih a dawtnak le dinnak kong hi profet hna hmang in chankhat hnu chankhat in bia a chim.Atu kan chan zongah heh tiah Pathian riantuantu hna hmangin thawngtha cu chimh le cawnpiak kan si,

Bia funnak  Laimi kan thanchonak ding ahcun pakhatnak ah kanphaknak ram le  umnak hmun cio ah, Lai pafel Lainu fel kan si hi kan Miphun thanchonak ding ah biapi bik asi,

Biahmaithi: Vawleicung ah khua minthang tampi a um nain mi tam bik nih an theihmi khua pahnih cu Jerusalem le Bethlehem a si. December le Christmas kan phak tik paoh ah cu khua pahnih min cu kan lung chungah a hung chuak zungzal. Nihin kan relmi Matthai 2:1-8 chungah cu khua pahnih cu an lang veve. Siangpahrang pahnih an um i pakhat cu Bethlehem ah a chuak, pakhat cu Jerusalem ah a bawi thutdan he a thu. Siangpahrang pahnih kong kan ruah hlan ah khua pahnih kong kan zoh hmasa lai. 

1:1: Bethlehem Tuanbia: A hmasa deuh ah Bethlehem khua tuanbia zoh ti hna usih. Bethlehem ti cuBeth le lehem biafang pahnih aa fonhmi a si. Beth cu inn tinak a si, i lehem cu changreu tinak a si. Changreu inn a siloah rawl inn tinak a si. Kan Baibal ah Bethlehem min a langh hmasa bik nak cu Genesis 35:19 ah a si. Jacob nupi Rachel kha a fapa Benjamin a hrin ah khan ah a thi, i Bethlehem ah an ruak cu an rak vui.

1:2: 1Samuel 16:1-13; 17:12-58: kan zoh tikah Bethlehem cu David chuahnak a si, i siangpahrang caah chiti an rak thuhnak khua zong a si. Ruth tuanbia kan rel tikah Naomi kha a va thih hnu ah Moab ram in a rak kir ah khan Moab minu Ruth nih a rak zulh i Bethlehem ah a ummi mirum pa Baoz kha a rak vat. Ruth le Boaz nih cun Obed an hrin, Obed nih Jessie a hrin i Jessie nih cun David cu a hrin ti kha Ruth Baibal nih a kan chimhmi a si. Messiah cu khoika ahdah a chuah lai tiah an rak ti tikah Bethlehem ah a chuak lai tiah an rak zumh. Cucaah Mikah 5:2 kan zoh tikah, “Maw Bethlehem, khua hme bik pakhat na si nain nangmah chungin Israel uktu a chuak lai,” tiah profet biaphuan a rak um cang. Cu tic un Bethlehem cu Bawi Jesuh chuahnak a si caah khua hmete a si nain vawleicung pi nih hngalhmi khua a si.

2:1: Jerusalem Tuanbia: Jerusalem khua kong le tuanbia ka zoh rih lai. Jerusalem tihi a sullam cu “Daihnak hram” (foundation of peace) ti a si. A hmasa bik ah a min hi URUSALIM tiah an rak ti. BC 1400 lio ah Joshua hruainak in Israelmi nih Kanaan ram an rak lak ah khan a min hi a rak um cang. David chan ah khan Jebus mi pawl an rak um. David le a ralkap pawl nih Jebus mi cu an rak tei hna. Salem timi khua fate le Zion timi hmun zong kha an hun lak tikah David nih cu hmun cu khuapi ah a ser, dawh ngai in vampang in a hun kulh i khualipi ah a hun ser.

2:2: : Bawi Jesuh chan ahhin Rom miphun nih an uk. BC 62 in Pompey timi ralbawi pa hruainak in Rom miphun nih Jerusalem cu a lak i Biakinn chungah rai a thawi cuahmahmi tlangbawi pawl cu a thah dih hna, kum khat ah voikhat te lawng tlangbawi ngan bik a luhnak le rai a thawinak hmun zong kha a lut i a thurhhnomh ter dih. Bawi Jesuh chan ah Jerusalem ah Herod cu siangpahrang a si. Jerusalem cu Messiah a chuak e tiin mi vialte an ilawmh lio ah messiah thah ding in a kawl i kum hnih tang ngakchia thattu siangpahrang a thutnak khualipi a si.

3:1: Bawi Jesuh Tuanbia: Jesuh cu Bethlehem ah a chuak. A chuak tikah hrinnak hmun a ngei lo i caw inn ah a chuak. Nichuahlei mifim hna cu an ram an chuah tak i Bawi Jesuh cu Bethlehem ah an ra biak. Ram lak ummi tuukhal pawl zong kha vanmi nih Messiah a chuak e tiah a chimh hna i ramlak ah an tuu kha an ngol tak hna i caw-inn ah cun an va kal i Jesuh cu an biak ve. Jesuh cu duhsah tein a hung thang i, “Toidornak le nemnak hi kei ka seihnam cu a si, ka seihnam hi ibei ulaw nan thil a zaang lai,” tiah mi kha a cawnpiak hna.

3:2: “Mi nih ka cungah tuah hna seh ti na duh bantuk khan mi cung zong ah va tuah ve u; cu Moses nawlbia le profet hna cawnpiaknak an sullam cu a si” tiah a cawnpiak hna. A dam lomi kha damnak a pek hna, thinghmui pawl kha a thianter hna, a zengmi kha a damter hna, rawl a tammi kha rawl a pek hna, mithi a thawhter hna, sual tuah ruangah Judah nawlbia ning in thih a tlakmi kha a ngaihthiam hna. Hawikom a ngei lomi kha a komh hna.

3:3: Jesuh cu a sual lo nain misual mi hna sualnak kha aa phorh i vailam cungah an thah. Vailam cungah an thah hnu ah cun a tuanbia a dong lai tiah an ruah nain a tuanbia a dong lo. Thihnak a tei i a tho than. Ngaihthiamnak le toidornak aa tlaih i kum 2000 a rau cangmi a thih hnu zong ah a uknak a dih kho lo. Mi thinlung chungah ram a ngei i a uknak cu nikhat hnu nikhat a kau chin lengmang.

4:1: Herod Tuanbia: Herod cu Jerusalem ah a siangpahrang thutdan he a thu. Herod hi Judahmi sinak le Idum mi sinak aa cawhmi kahpia miphun a si nain mi uktu Rom miphun lungton kha aa zuam caah Rom Acozah nih Palestine ram uktu ah an sermi a si. BC 40 (a cheu nih BC 37 ah an ti) ah Rom miphun nih “Siangpahrang” min an rak pekmi a si.

4:2: Herod hi nupi pahra a ngei. Herod cu sualnak ah minthang le minngei a si. Mi cungah lunghrinhnak thinlung a ngei i amah a dotu le a raltu a si tiah a ruahmi paoh kha a thah lengmang hna. Cucaah a nupi Mariamme cu a thah, Mariamme i a nu zong a thah, a unau pakhat zong a thah, i a pu zong a thah. Miriamme he an hrinmi fapa pahnih: Alexander le Aristobulus zong a thah hna. Cucaah, Rom siangpahrang pakhat nih, “Herod fapa sinak in Herod vok caah himnak a um deuh,” a rak ti. A thih lai ah Herod cu Jericho khua ah aa thial i kum (4) a nung. A thli tein nawlbia pakhat a chuah. Ka thih tikah mi kha an ilawm sual lai ti a phan caah ilawm hna hlah seh, an mitthli tla hrimhrim seh ti a duh caah a kut tang i bawi pawl le minthang pawl vialte hna kha ka pawngah um dih hna sehlaw ka thih lecangka in thah dih si ve hna seh, tiah nawlbia a thli tein a chiahtak hna.

4:3: Cu bantuk lungput a ngeimi minung a si caah hi vawlei ah Bawi Jesuh a rat tikah aa lawm kho lo. A awlok tu a chong. Khoika set ahdah a chuah lai ti kha awlokchong in a ruat. Judahmi phungbia cawnpiaktu le tlangbawi pawl kha a auh hna i ruahnak a hal hna. “Khuazei ahdah Messiah cu a chuah lai?” tiah a hal hna. Annih nih, “Judea ram Bethlehem khua ah,” tiah an leh.

4:4: Nichuahlei mifim pawl kha a auh hna i, Ngakchia kong kha a hal hna. “Va kal ulaw ngakchia kong kha tha tein va hlat u; cun nan hmuh tikah rak ka chim than ulaw kei zong amah cu ka va bia ve lai,” a ti hna. Ngakchia a chuakmi va hmuh le va biak ve cu a tha tuk nain a ka lawng a si, a lungthin ah a sem lo. Mifim hna nih an ka hlen cang ti a theih tikah cun, “Kum hnih tang ngakchia vialte, that dih hna u,” timi nawlbia a chuah i ngakchia an thah hna ti kha kan Baibal nih a chim.

4:5: BC 19 ah Jerusalem Biakinn pi remh kha a thawk i a thih tiang ah an dih rih lo. A chan chung Biakinn pi cu a hun remh nain a cungah Pathian aa lawm kho lo. Biakinn aa dawhnak kong le lung thatha in an saknak kong kha an chimh tikah, Bawi Jesuh nih, “Mah vialte hi nannih nih nan hmuh, sihmanhsehlaw hika i lung vialte hi pakhat te hmanh a taan lo caan kha a phan lai,” a ti (Matt 21:5-6). AD 70 ah Rom miphun nih Biakinn pi cu an hrawh dih cikcek. Herod cu thil tha a tuah ko nain a nunnak taktak ah Pathian tihnak a um lo caah a thil tuahmi Biakinn pi cu sau a hmun lo. Biakinn sak cu a tha tuk ko nain Herod cungah Pathian aa lawm kho lo.

4:6: Messiah thah a duhmi lungput cu zeitindah Pathian nih a lawmh khawh lai?. Herod thinlung hmutu Bawipa cu zeitindah aa lawmh khawh lai? Aa lawm kho lo. Mah nupi a thatmi, mah fapale hmanh a thatmi, Messiah hmanh thah a duh i a kawlmi lungput cu zeitindah Pathian aa lawmh khawh lai? Jerusalem cu mithat lainawng pa Herod thutnak a si, Bawi Jesuh an thahnak khua a si. Chiatnak lei in khua minthang a si.

4:7: Mark 11 kan rel tikah Bawi Jesuh nih theipikung chiat a serhnak kan hmuh. Laimi Khrihfa tampi nih hi theipikung chiatserhnak hi theipikung taktak ah kan ruah sual tawn. A ngaingai ahcun theipikung kong a chimmi a si lo. Theipikung nih a sawhmi cu Judah miphun kha a si. Judahmi hna cu biaknak phung le lam le raithawinak ah cun an tang tuk. Sihmanhsehlaw Biaknak nih a chuahpimi nun muru: dinnak, zawnruahnak le zangfahnak cu an duh lo. Jerusalem ah langsar ngai in raithawinak cu an tuah tung. Zawnruahnak le zaangfahnak tu cu an ngei lo. Cu bantuk nun cu hnah lawng hring thei tlai lo theipikung sullam cu a si. Biaknak ah an cawlcang ngai nain biaknak nih a chuahpimi nun muru an ngei lo. Cu bantuk nun an ngeih caah, Pathian nih, “Nan raithawinak hi ka fih,” a ti.

4:8: Hosea 6:6 ah, “Ka duh bikmi cu nan raithawinak hi a si tung lo, keimah nan ka hngalh hi pei a si cu, khanghthawinak nan ka pek hi a si tung lo,” a ti. Hosea 8:13, “Annnih nih raithawinak tuah le sa ei kha an duh ngaingai. Sihmanhsehlaw an cungah ka lung a tling lo. An sualnak kha ka philh lai lo i dan ka tat hna lai; Izip ram ah ka kalter than hna lai,” a ti. Amos 5:21ff ah, “Nan puai hna cu ka huat hna i zei ah ka rel hna lo, nan sunhsakmi pumhnak hna cu ka duh hna lo. Nannih nih nan raithawinak hna le nan thawhlawm hna kha nan ka pek tikah ka cohlang hna lai lo, raithawinak ah nan hmanmi satil zong kha ka cohlang duh hna lai lo, nan hla aw kha ka theihter ti sawh hlah u; nan thanglawi aw kha ka celh hna lo,” a ti.

4:9: Nahchuahnak, nekngeihnak, le ziarngeihnak thinlung ah Pathian cu ram a ngei lo. Thil tha lo ruahnak le khuakhannak ah Bawi Jesuh nih ram a ngei kho lo. Vawlei siangpahrang thutdan umnak zong si ai kun, inn thatha zong um ai kun, milian le mithawng zong um hna ai kun, lungput tha lo a ngeimi siangpahrang thutnak Jerusalem ah Bawi Jesuh cu chuahnak hmun a um lo. 

4:10: Salm 1:1-2 ah, “Mi thalo hna khuakhannak aa tel lo i misual hna lam zong a zul lo i Pathian a nihsawhmi hna sinah a thu lomi cu thluachuakmi an si. An ilawmhnak cu Bawipa nawlbia tu ah khan a si,” a ti. Pathian thluachuahnak taktak hi suingun chawva le inn thatha ngeih hi an si lo, mi thalo mi hna khuakhannak ah itel lo te hna tu hi a si, misualmi hna lam zulh lo te hna hi a si, Pathian zei ah a rel lomi hna le Pathian a nihsawhmi hna sin itel lo hna hi thluachuahnak taktak cu an si.

Herod cu thil tha lo khuakhannak a ngeimi, ziarngeihnak, nahchuahnak le lainawn duhnak thinlung a ngeimi a si. Cu bantuk lungput a ngeimi nunnak ah Bawi Jesuh cu ram a ngei lo, hmun a ngei lo.

4:11: Sualnak hi a thangmi a si ve. David nih horduhcuainak a ngeihmi kha Bathsheba sualpinak ah a thang, Bathsheba sualpinak kha Bathsheba pasal Uriah thahnak tiang a thang. Kain nih nakchuahnak a ngeihmi cu a nau Abel thahnak tiang a phan. Herod nih nahchuahnak a ngeihmi kha a thang i lainawnnak le mithahtnak tiang a phan. Sualnak hi a thazaang a der lio ah kan tei khawh lo ahcun a thang i Pathian he ithennak tiang a chuahpi, vanram sunghnak tiang a chuahpi.

Tlangkawmnak: Kan lungthin ah Pathian nih Herod thutter a duh lo. Kan nunnak ah Pathian nih Bawi Jesuh chuahter a duh. Pathian nih kan nunnak hi Herod a bawinak Jerusalem siter a duh lo. Pathian nih kan nunnak hi Bethlehem siter a duh. Na nunnak ah Herod a bawi ahcun Jesuh cu hmun a ngei lai lo. Pathian nih kan lungthin, kan nunnak hi Bethlehem siter a duh ko, Bawi Jesuh chuahter a duh ko.

Khuaram le miphun dawtu hna,
==========================
By- Rev. Dr. Chum Awi(1999/5/20)
Laiholh a leennak ram vialte khi hei cuan ta hna usih, tiah kan sawm hna. Hmasabik ah,Laiholh chungah zei holh hna dah an i tel, timi ruat hmasat hna usih. Laiholh timi chungah Halkha holh le Laizo-Zahau holh an i tel. Cucu cuan tuah usih.
"Lai" timi biafang hi China ram in tuanbia he kan kalpi ahcun a kau ngai ko. Asinain, atu Laiholh kan timi he pehtlai in, leicung minung vialte hramthoknak cu lungkua a si bantuk in,
Lai-lun lungkua kan ngei.
Lai-tupi kan ngei.
Lai-tiva kan ngei.
Lai-tili kan ngei.
Lai-rawn khua kan ngei.
Lai-hri tan kan ngei.
Lai-nawng hlah ti kan ngei.
Lai-zo ti kan ngei.
Laileenpi ti kan ngei.
Lai-holh ti kan ngei.
Hi thil vialte kan cuanh tikah lung ah a chuakmi cu: Sunthla khua le Taishon khua, Khuangli khua le Hmunli khua, Laizo khua le Zotlang khua, Ramthlo le Mangkheng, Simpi le Lente, Cinkhua le Zokhua, Hniarlawn le Sakta, Surkhua le Hmawngtlang, Leitak le Hnaring, Tlangkhua le Tlangpi, Farrawn le Hairawn, Congthia le Congkua, Lungler le Lunglei, Bualphir le Tikir, Vombuk le Vomkua, Khuabung le Bungkhua, Lailenpi le Lailente, Matupi le Daai ram, Mindat le Sihmi-tlang tluan, Paletwa le
Kanpetlet, Rakhaing le Ayeyawaddi, Thayetmyo le Halkhamyo, Bawm miphun le Pawih miphun, Lawngtlai khua le Falam khua, Saiha le Sabawngpi, Aizawl le Halkha khua, Gangaw le Natchaung, Thayagone khua le Kya-inn khua, Thanbu le Tahan, Tamu le Khampat, Washington DC le Dallas, Tokyo le Seoul, Kualalumpur le Singapore, Thailand le Guam, etc., etc., ti in Laiholh a leennak lawngte an si dih cang. Ramkip in kan chim ahcun: Mizoram, Bawmram, Daairam, Maturam, Zotungram,
Lauturam, Mararam, Zopheiram, Senthangram, Zokhuaram, Saktaram, Mi-Eram, Ngawnram, Zahauram, Laizoram, Simram, Khualsimram, Zanniatram, Mindatram, Sihmiram, Kanpetletram, Paletwaram, etc., tiin Laiholh hi a kal ngaingai cang.
CCOC rian tuannak thawngin Laiholh le Laihla cu hmun tampi ah a phan cang. Atulio ahhin Laizo/Zahau holh hi Falam peng lawng si loin, Siyangram, Tedimram, Tahan, Kalemyo, Mindat le Kanpetlet tiang a kal cang. Halkha holh kalnak kan chim ahcun Tio tiva tluan vialte, Gangaw-ram, Matupi le Zotungram, Paletwa le Kanpetlet, Bangladesh le Mizoram, etc., ti in hmun tampi ah an theih cang. Laiholh hi Rakhaingram
le Paletwa nih tlawmte an theih cang, zeicahtiah mission rian tuannak ruangah a si. Rakhaing Chin le Thantlang Chin zong thit-umhnak a um cang. Ayeyawaddi Asho-Chins sinah mission riantuannak cu thok a si cang. Chinram khualipi cu Halkha khua a si caah Tedim le miphun dang tampi nih Halkha holh an thiam cang. Falam khua ah ZBC le ZTC
a um ruangah Laizo-Zahau holh cu hmun tampi ah a kal cang. Myanmar Broadcasting Service ah Laizo-Zahau holh a si fawn.
Halkha holh le Laizo-Zahau holh cu aa dannak a tlawmte. Atulio ahhin Halkha holh le Laizo-Zahau holh hi aho ram dah a kau deuh lai, tiah an i zuam lio cuahmah a si. A donghnak ahcun, an pahnih in, an kut an i tlai lai i, "Aize! Unau dahkaw kan rak si ko cu," an ti cang lai. Cucaah Laiholh hmannak ram hi Mizo holh hmannak ram naak in a kau deuh, tiah ka ruah. Hmunhma a laak cangmi le a laak rih dingmi tuak tikah, Laiholh
cu Chinmi caah common language a si ko cang lai. Zeicahtiah, Tedim nih Chinmi ti an duh lo i, Chinmi aa timi hna lakah Laiholh (Halkha le Laizo-Zahau) holh cu fak tuk in a kal cang. Mizo holh hmannak ram nakin Laiholh hmannak ram a kau deuh suaumau!
Hla phuah ka duhmi cu:
Kan rianh ee, cuahmahmi kan Laiholh cu ee,
Dirhkamh ulaw, nonawn tthangthar vialte hna;
An chim Duhlian Mizo holh nih cun ee,
A tia lai lo, a tlonleennak ram t'ha hna.
‪#‎Chum‬ Awi
Ceu Hlun wrote:
Lung me e, rem ko u nan raan in e,
Nonawn leng le vaal mi kut ah,
Nan hngah rothei t'ha cu sem lio e.

UNION DAY LE TUAKTAN AWK
Tuni hi a voi 69nk "Union Day" asi. "Union Day" kan timi cu 12 February 1947 ah "Panglong Agreement" min kan thut ni kha kan ulh tawnmi cu asi.
"Union Day" timi hi Laiholh in "Ramkomh Ni" tiah kan ti khawh men lai. Kawlholh cun "Pyidaungsu Neh" kan ti ko i, "Pyidaung" pawl an komhnak ni tinak kha asi ve ko.
Biahalnak biapi cu: zei "ram" pawl dah an rak ikom? Ziah "ram" pakhat le pakhat cu komh an rak hauh? Zeicadah Panglong conference kha kawh a rak hauh? Zeitindah Panglong conference ah miphun pakhat le pakhat bia an rak irengh? Zeibantuk "biahren" cung dah an rak ikomh khawh? Cu an ikomhnak "biahren" cu zei pawldah an si? ti khi a biapi ngai.
Cu nak thuk deuhin kan ihal ahcun zeiruangdah Bamar, Kachin, Chin le Shan miphun lawng nih minsen an thut? Zeiruangdah Mon, Arakhan, Karen le Kaya (Karenni) miphun nih minsen an thut lo? Mithu miphun le minthu lo miphun karah zeibantuk tuanbia le dirhmun "dannak le lawhlonak" nganpi dah an um? ti khi a biapimi "historical question" asi fawn.
Cu chung kan hei luh deuh ahcun zeibantuk nawlngeihnak le dirhmun ruangdah buchoh Aung San nih Mon, Karen le Arakhan miphun hna kha Panglong conference ah ai a rak awh khawh hna? timi zong kha a biapimi (legal question) asi fawn.
Cun Panglong conference minthut lawng izat loin "Union of Burma" a hun i hrin hlanah zeiruangdah "Frontier Areas Committee of Enquiry" timi kha an rak dirh? Zeidah mah committee nih an hlathlai i zeibantuk biatungtlang pawl dah an rak chuahpi? Zei bia dah Chin pupa hna nih an hmaiah an rak chim ve? Cu an rak chimmi bia hna nih zeibantuk theipar dah Chinmi caah a rak chuahpi i zeidah tuni a kan cawnpiak? timi hna kha ihal a biapi kho fawn.
Cun kan hal peh rih ahcun zeinihdah Panglong khuaah pupa hna an "biahrennak" minthut vialte kha a rak pelhter tthan? Zeiruangdah 1947 phunghram chungah an biatiam pawl kha an rak tial chih dih khawh lo? Honihdah a buar i zeitindah an buar i zei miphun dah a buarmi cu an si? Zeibantuk bia ruangdah tunitiang ram a buai i ral hi a thawh? tbk ruahawk an um ko lai.
Cu hnu deuhah zeiruangdah 1961 ah Tlangmi upa hna nih Tawngyi conference kha an rak kawh? Zei biachahnak dah conference nih khan a rak tuah? Shan proposal ah zeibantuk bia pawl dah a bikin an tial? Cucu hun zulin February 1962 tuahmi "Federal Seminar" ah Tlangmi pupa nih zeibantuk "federal principles" dah Kawl cozah hmaiah an rak chuahpi? Zeitindah cu an chuahpimi biatung cu Bamar ramkhel hruaitu hna nih an rak leh i zeiruangdah buchoh Ne Win nih uknak kha a rak lak? timi zong ruah a hung hau tthan tawn.
Cu hnuah 1947 Panglong conference le 1961 Federal Seminar ah pupa hna nih an rak dirpimi "bia" chungin zeizat hrongdah 2008 Phunghram chungah aa hun itel cang? Zei pawl dah biapi deuhdeuh in an bau? Cucu zeitin kan tuah ne hna lai? timi biahalnak zong ngeih khawh a hun si.
Tuni hi Naypyidaw ahcun "Union Day Dinner" hna a um lai. Miphun kipin hruaitu hna cu an miphun thuam dawh dawhin an chuak lai i ram hruaitu upa an tling lai i biathlumthlum an chim lai. Nain, Kawlram nih "Union Day" timi a "essence" taktak hi a hmu cang maw timi biahalnak a um kho ko lai. Micheu nih 1962 ah buchoh Ne Win nih ralkap thazaang in uknak a lak i 1947 phunghram a hrawh hnu khan cun Panglong Agreement cu a thleh cang. Kan ikomhnak biahren vialte a rawk dih cang. Cucaah "Union Day" timi hi taktak ahcun a um ti lo, tiah a ruatmi zong an um tawn.
Cun kha lio Laimi dirhmun kan zoh tthan ahcun zeiruangdah Chin Hills Regulation tangah hmunkhat tein a rak um tawnmi miphun hrinkhat: Mizo tbk miphun nih Panglong conference kha an rak zawh ve lo? Zeibantuk ramkhel ruahnak dah an sinah a rak leng? Zeicadah khuachak unau zong nih an rak sawm hna lo? Zeibantuk thil (factor) nih dah khuathlang unau hna hi Indian Union ah a behter hna? timi zong biahalnak a um kho tawn.
Cun kan hei hal rih ahcun Panglong Agreement minthutu ramuk bawi Pu Kio Mang (Hakha), Pu Thawng Za Khup (Tiddim) le Pu Hlur Hmung (Falam) hna nih khan Lairam pumpi hi ai an rak awh khawh maw? timi zong biahalnak a um tawn fawn.
Cun Ram ukbawi a rak si ve lomi Panglong conference ah biapi ngaiin a rak itelmi Dr. Vum Ko Hau nih a cauk "Profile of a Burma Frontier Man" timi ah Laimi aiawhtu dirhmun in aa telnak a tial. Holhlet maw kan pawm lai Chinram aiawhtu ah? timi zong ruah ding a um ko lai.
Myanmar expert Prof. Robert Taylor nih April 2015 ahkhan Mizzima he itonnak ah miphun kongkau he aa pehtlaihmi "the question of ethnicity" hi a rauh hlanah Kawlram ramkhel dirhmun nih fakbikcem le harbikcem in a ton tthan lai, tiah a chim. Monograph zong a tial.
Cu "the question of ethnicity" cu tu ni "Union Day" aa rak sem thoknak Panglong conference minthut lio hrong le Kawlram dirhnak hrampi biahren an thlak lio hrongah pupa hna nih fak ngaiin an rak ton cangmi zong kha a rak si ko. Cu ruangah miphun pali lawng nih minsen kan thut i; "ram" le "miphun" kipin minsen an rak thu sawh dih lo. Hi ruangah Kawlram bupi dirh hlanah "frontier areas committee of enquiry" timi zong an rak dirh hmasanak a ruangbik cu zeitindah "ram le miphun pawl hna hi ramkomhbupi pakhat chungah kan ikomhning a tthatbik lai" timi "method of association" hlathlainak tuah ah khan a rak si ko.
Cucaah tunitiang kan ram buainak hi khel dang incun: zeitindah kan ikomhning asi lai―unitary system or federal system? Zeibantuk "biatungtlang (basic principles)" cung hrambunh in dah kan ikomh lai? Phundang cun: zeitindah Kawlram uknak phunghrampi hi kan suai ah a tthatbik cem lai? timi khi asi ko. Cucu "Pyidaungsu Piah-ta-na (Union problems)" ti zongin an ti i, "constitutional crisis" ti zongin kan timi kha asi.
Naitan Union Peace Conference ceihmi biatlangpi 5 lakah pakhat cu: ramkomh dirhnak ah a hrambunh dingmi biatungtlang (Basic Principles for Federal Union) kong asi. NLD aiawhtu le Kawlmi tam deuh nih cun tulio ramthen 7 le ramkulh 7 ningin dirh dingah an dirpi. SNLD le Tlangmi cheukhat nih "ramkulh 8" bak lawngin, an ti. Hriamtlai phu nih National State le Nationalities State tiah dirh a tha, an ti. Micheu nih "Bamar Pyine" dirh ve bak a hau, an ti. Cu lioah miphun cheukhat nih "Pyine" thar hna an rak hal len ve.
Hihi kheldang mitin kan hei zoh ahcun "the question of ethnicity" chungah kan lut thok hnik tthan cang tinak khi asi ko. Phun dang cun: Panglang conference lio hrongah fak ngain pupa hna nih bia an rak ihalmi kongah kan kir tthan hnik tinak khi asi ko. Cutin kir tthan cu a rak hauh hrimhrim ruangah Pi Suu Kyi nih ramkhel biaruahnak hi a min a pek; "21th Century Panglong Conference" tiah a ti.
Cucaah tulio "political dialogue" nih a parpazik lei a hei phak tikah fak ngaingai in a ton te dingmi "key issue" pakhat cu: "the question of ethnicity" cu biapibik pakhat asi than lai. Hodah ramkomh Kawlram a ngeitubik hi asi? Kawlmi maw Tlangmi? Tlangmi nihcun Panglong agreement ah kan hram kan hei bunh tawn. Kawlmi tam-u cu an si lo. Anawratha, Bazyinnang le Alawngpaya leiah hram an bunh―cu hna dirhmi le sermi rampi asi, an ti. Cu hna nih chan tampi penmi a lianngan i a tthawngmi Bamar empire rampi kha 1885 ah Mirang nih a kan hrawhpiak. Miphun le ramfatete in a kan cheu dih. Cu an cheumi le an hrawhmi cu Aung San nih a funtom khawh tthan i a lak khawh than caah a 4nk Kawlrampi sertu (4th Bamar empire founder) asi, an ti. Ne Win hi 5nk asi i; Than Shwe kha 6nk asi, ti khi rampi muisam an hmuhning (concept of nation) cu asi tawn.
Hi ruahnak nih a luanpi hna caah Anawratha, Bazyinnang le Alawngpaya an hmanthlakpi kha Naypyidaw khua laicerpi ah an i tar i khualipi min kha "Siangpahrang Khualipi (Naypyidaw)" tiah an sak. Tatmadaw nih chanthar Bamar rampi sertthantu tiah an zungpi ah Aung San hmanthlak kha cungbik an tar lai i, a tangah Ne Win le Than Shwe hmanthlak kha an itar hna. Cuticun rampi muisam an hmuhning ler ser an duhning (concept of nation) ah Tlangmi he ruahnak aa khat kho lo. Kawlrampi a ngeitu diktak a zik cu Kawlmi hi kan si ko, timi lungput ngnapi khi an ngei. Cucaah Kawlmi le Tlangmi cu "kan itluk" tiah zeitikhmanh an pawm duh lo. Cucaah anmah tangah Tlangmi umternak phung "unitary system" phun kha rampi sernak phungah kan itlakbik lai, tiah an ruah tawn. Cucaah Federal phung kan pawm cang an ti hnu zongah Union Peace Conference ah USDP cozah le Tatmadaw kuzale nih cun cunglei "strong centralized system" kan duh, tiah piang tein an chimnak kha asi cu mu.
Taktak ahcun rampi muisam hmuhning (concept of the nation) hi December 1946 lio Aung San―Attlee Agreement minthut lai hrongah Kawlmi hruaitu hna kar lakah fak ngaiin an rak buai bal cang. Aung San nih cun Tlangmi hna "ethnic identity" kha ttha tein a pawm caah min a thut. Asinain, U Saw le Thakhin Basein nih cun an pawm bak lo. Hi hna mitthlam ahcun luatnak a hmu laimi Kawlrampi cu hlan Anawratha, Bazyinnang le Alawngpaya chan bantuk Bamar rampi muisam bantuk kha an cuanter colh. Cucu Aung San nih a pawm kho ve lo. Cucaah min thu duh loin an kir taak. Bochoh Aung San zong hnu ahcun an thah beh i tunitiang buchoh Aung San le Tlangmi pupa hna nih saduh an rak thahmi "Union" bantuk chunmang taktak chungah an kan luhpi duh ti lo.
Cu bantuk "concept of nation or the question of ethnicity" hi a ra laimi ramkhel biaruahnak lamthluan vialte―phun dangin a ra laimi "21st century Panglong conference" ah biahalnak fak ngai ngaiin kan ton tthan hna lai. Bamar phuntanh deuh poah awkhat in an dir dih ko lai. Cu an dirpi dingmi biatungtlang cu thil thar khi asi hoi lai lo― 1 March1962 tuahmi "Federal Seminar" ah Bamar political party hruaitubik pahnih Thakhin Chit Maung le U Ba Swe nih Tlangmi upa hna chuahpimi "Federal principles" cungah an hmuhning le lungput an rak lehmi biatungtlang bantuk tthiam kha asi tthan te ko lai.
Winston Churchill nih " hnulei kong thuk deuhin na purh khawh deuh poahah; hmailei fiang deuhin na hmuh khawh lai" tiah a rak chim. Tuni "Union Day" aa rak semnak hlan Panglong tuanbia leiah thuk deuhin kan kir tthan khawh deuh poahah a ra laimi "political dialouge or 21st century Panglong conference" ah kan dirhmun a tthawng deuhdeuh ko lai i, kan kalnak lamthluan a fiangfai deuh ve thluahmah te lai.
Cucaah tukum a voi 69nk "Union Day" hi Panglong khua leiah thuk deuh le hramthla deuhin a kan luhpi tthantu ni si hram ko seh. A "sullam" le a "muru" taktak pemh hnuah ulhmi "ni" cu mi a thawt khun. "Union Day" a thawt kan thei kho ve maw? Bia ihalnak zeimaw a cunglei kan tarmi kha nang zong rak ihal ve te mu.
Salai Van Lian Thang