Kei Zong Nih Sual Kan Phaw Ve Lo.
==========================
Hmaisabik ah caantha caan sunglawi a kan petu le damnak he lam a kan hruaitu, kan Pathian amin thangtha ko seh. hmunkip um hawikom dawt.Pathian nih thluachuah in pe ko hna seh,

Tawite in. kei zong nih sual kan phaw ve lo timi tlangtar in, Thawngtha i hrawm hna usih.

Ca thiang chungah lut colh ko hna usih.Baibal cang thim.
Johan 8:3 Phungbia cawnpiaktu saya hna le Farasi mi hna nih khan, minu pakhat va cungin pa aa duh lio i an tlaihmi kha an run luhpi i zapi hmaiah cun an dirter. 4Jesuh cu an thawh i, “Saya, hi nu hi pa aa duh lio hrimhrim ah an tlaih. 5Kan Phung ah Moses nih nawl a kan pekmi cu, cu bantuk minu cu lung in thi lakin cheh hrimhrim awk a si lai, ti a si. Nang, zeitindah na ruah?” an ti.

* Jesuh cu a kun i vawlei ah khan a kutdong in ca a ṭial. 7An hal chih lengmang caah ding tein a hung ṭhu i, “Nan lak i sualnak a tuah bal lomi nih chep hmasa bik seh,” tiah a hun ti. 8Cun a kun ṭhan i vawlei ah ca cu a ṭial ṭhan. 9Cu bia cu an theih tikah pakhat hnu pakhat in an i zukphiak dih, upa pawl kha an i zuk hmasa. Jesuh lawng cu a tang i a pawngah cun minu kha a dir ko. 10Ding tein a hung ṭhu i, “Minu, khuazei ah dah an si dih? Nangmah sual phawtu dingah pakhat hmanh an tang kun lo maw?” tiah a ti.
 11Minu nih cun, “Bawipa, ahohmanh an tang lo,” tiah a leh.

Cu tikah Jesuh nih, “Kei zong nih sual kan phaw ve lo. Vakal law a sual bel va sual ti hlah,” tiah a ti.)

Catial thiamte nih sualnak kong hi tial seh law zeizatdah aum hnga.mi pakhat sualnak hmanh tial seh law zeitlukin dah atam hnga.sualnak hi aphun atan tuk i a hmebik ah tiko usih.mimet te hna tiangin a sual ticu theih cio asi caah atam tuk lai ning chim awk thalo khi asi lo lai.

Vawlei minung tampi nih.caan tampi ah. mi sualnak le palhnak an kawltawn hna i.anih cu cubantukin a sual tiah heh tiah an kong ceih asi tawn.vawlei bawi hna nih.an sualnak bia cu an ceihpiak tawn hna i.thongah an thlak tawn hna.an hrem hna.tangka an liam ter tawn hna.

Sinain Bawipa Jesuh nih mi sual a kawl tik le ahmuh tikah.tuk le velh hrem thong thlak pakhat hmanh a tuah lo.an sualnak tu a ngaihthiam hna i zungzal nunnak tu a pek tawn hna.kannih vialte zong nih, mi sualnak le palhnak hna kha, kan tuah loding le kan chim loding asi i mi pakhat nih kan cungah an sual tik zongah kan ngaihthiam ding hi zumtu nun muru taktak cu asi.

Cu hnu lawnglawng ah, nihin i kan zumh mi kan Pathian nih. kan sualnak a kan ngaihthiam ve lai.mi kong ceihnak le that lonak tuah buin le mi nih, kan cungah thatnak lawngte tuah hna seh law timi hei duh fawn i mi sualnak ngaihthiam khawh tunglo ah cun,Bawipa nih, a kan ngaithiam kho ve lai lo.
Nihin ah zeitluk hmanh in.mi nih, kan kong kan ceih in, kan thangchiat ko hna hmanh seh,Pathian tu kha fek tein i tlaih ko hna usih..kanmah zong nih kasual kapalh tuk tiin zamding asi lo, Bawipa tu kha naih hna u si law. kan sualnak vialte cu ngaihthiam kan si cang ti  kha philh hna hlah usih.

LAICA THAWHKEHNAK TUANBIA
--------------------------------------------
Kan Laica hi Mc Nabb nih a rak tuah hmasa tiah Dr. George Bedell nih 2002 December ah Salai Ceu Mang le Pu Stephen Ni Kio a rak chimh bal hna. Mc Nabb hi A.G.E Newland he hin ralkap buu khat ah a ummi an si i, amah nih Lai holh le Mirang holh in ṭialmi “The hand book of Haka or Baungshe Dialect of the Chin Language”, timi cauk hi 1891 kum ah an rak chuah.

Hi Laica thawhkehnak kong he pehtlai in zeitik kum, nithla ah chuahmi a si ti kha a fiang ti lo nain 1892 kum Assam ram, Tura khuapi ah American Baptist Missionary pawl i tonnak an ngei. Cu tonnak ahcun Rom cafang (alphabet) hram a bunhmi Italian cafangfonh in ca tuahpiak dingah bia an khiah. American Baptist Missionary (ABM) i an biachahnak report, cahmai (8) lakah a tanglei bia zong hi an ṭial.
1. Assam state tlangcung mi hna i cafang caah Rom cafang hmanter ding.

2. Assam state le Kawlram ramri i biaknak rianṭuantu, cawnpiaktu saya hna cu, tuhnu zongah pehtlaihnak kan ngeih ṭhiamṭhiam lai caah aa lomi cafangfonh kha an hman lai.
3. Hi meeting i chungṭuantu (Secretary) hna nih hi biachahnak kha Kawlram ah a ummi Lairam le Kachin ram biaknak rianṭuantu pawl sinah thanh le langhter ding a si lai.

Kum 1954 kum ah uktu cozah le Lai ramkulh cozah hnatlaaknak in Rangoon Arts and Science University (RASU) in Laitlaang ca kong cekhlainak (research), khualtlawnnak (Chin Hills Linguistic Tour University Project) kha an tuah. Hi timhtuahnak in G.H.Luce le Dr. Theodore Stern, Prof. Eugene J. A. Henderson hna aa telmi phu cu Lairam Tedim, Falam le Hakha khua hna ah December thla chungah cekhlainak an tuah.
An hmuhmi le an cekhlaining kha Prof. Luce nih 1959 June thla ah Burma Research Society Journal ah a ṭial. 1965 kum ah Prof. Henderson nih 1954 kum ah an rak cekhlai lio i a zapi fonh ( Tedim-Chin ) timi kha cahmai 172 in Oxford University ah an nam i an chuah. Hi cauk cu London i Asia nichuahlei Ca Cekhlainak cachuah 15 nak a si tiah an ti. Prof. Henderson le a phu pawl nih an ṭialmi ah;

“Falam le Hakha ca zong kan cekhlaimi ah aa tel ve ko nain Tedim le Falam kar i kan kal lio-ah kan ihphah-tom a tlau i cu tom chungah aa tel ai. Falam le Hakha ca kong cekhlai khawh a si ti lai lomi hi ngaihchia ngai a si ko.” tiah an ṭial.

1914 kum ah Rev. J. H. Cope nih Tedim holh in Thukizakna thawngzamhca kha Madaras, Indiaram ah a nam i a chuah.

Laica thawhnak kong he pehtlai in Thomas Han Tai nih a tanglei bantukin saupi in a ṭial.
Laica (Chin Literature) cu thilri sining a dikmi (huterian system) a si i cu Laica cu India ram, Mirang ralkap Lieutenant R. Steward Hudson nih AD 1857 ah a phuahser. Amah a phuahsertu pumpaak nih a chimmi cu: Keimah nih hi Laica (Chin Literature) kha a hmasabik ka ser tiang ahhin aho mizeihmanh nih Laica (Chin literature) a phuahsertu an um rih lo (There is nobody who invented Chin Alphabet before me).

Laica an rak tuahnak kumcaan le chuahsertu hna
Dialect (Holhṭeng) - Phuahsertu - Kum
1. Thado Kuki Chin - Lt. Steward Hudson - 1857
2. Lai Pian (Teddim) - Pau Cin Hau - 1860
3. Asho - Rev. Steven - 1865
4. Lushai - Thomas Herbert Lwein- 1874
5. Siyin - Mr. Rundal - 1894
6. Hakha - A.G.E. Newland - 1894
7. Mara - R.A. Lorrain - 1907
8. Falam - Rev. J.H. Herbert Cope- 1910
9. Tedim - Rev. J.H. Herbert Cope- 1910
10. K’Cho (Mindat) - Rev. N. Adson - 1929
11. Khumi - E.W. Francis - 1930
12. Zotung - Paw Khua mying - 1933
13. Lemi - U Aung Bawi 0 1930
14. Matu - Rev. Johnson & Ngai Tim- 1954
15. Dai - Ms. Helga So Hartmann- 1976
Laica cu Surgeon Major Newland (IMS) nih kum 1894 in a rak kan tuahpiak i 1897 kum ah “A Practical Hand Book of the Lais as spoken by the Hakas and other allied tribes of the Chin Hills (Commonly the Baungshe dialect) timi cauk zong a rak kan chuahpiak.

Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong phun dang ngai in a ṭial. Newland hi Brigadier General Simon kut tang i a rak ummi a si i 1890 January 19 ni ah Hakha a phan. Amah phu hi Southern Force an rak ti hna. Laica hi cauk in a hung chuah kum hnih hnu ah Rev Arthur E. Carson le a nupi Laura cu 1899 March 15 ni ah Hakha khua an hung phan ve. Mah hnu cun Newland nih a rak tuahmi Laica cu a hlathlai. Kum 1900 ah a hawipa Prome siangbawi Rev. Dr. Tilbe kha an cah i Hakha khua cu a hung phan i Laica cu remh hram an thawk. Newland nih a rak hmanmi Diacritical marks hna lakah hman ti loin amah nih diacritical marks a thar a beetmi zong an um.

Mah hnu 1908 ah Rev. Joseph Herbert Cope te nupa an hung phan ve. Rev. Cope hi ca lei ah a thiam ngaingaimi a si caah Carson le Dr. Tilbe hna i an tuahmi Laica cu tampi an hun thlen. Diacritical marks hna zong phun dang ngai in a hun remh dih. Nihin i kan hmanning te hi a si ko.Atu kan hmanmi ‘ṭ’ cafang zong hi a hlan ah ‘ht’ tiah an rak hman. Rev.Cope chan hin Lai sianginn ah Laica cu an vun cawn i Laica cu a ṭhangcho ngaingai. Cu hnu cun Rev. Dr. Chester U. Strait te nupa cu 1925 ah an hung phan i Laica cu remh ding a tam tuk ti lo. Kan Baibal ca cu Laiholh in an kan lehpiak. Baibal sianginn zong Hakha khua ah an tuah i Laica ṭalning cafangfonh le biafangkomh zong sang ngaingai in a rak tuah.

Cu hnu cun Rev. Dr. Robert G. Johnson te nupa cu kum 1946 ah Tedim an hung phan i Hakha cu 1947 ah an rak phan. Annih cu remh ding zeihmanh an ngei ti lo i Cope le Strait nih an ṭialning tein an hun zulh i kan Baibal cu an kan lehpiak. Laica hi kan siangbawi pawl chan chungah aa zirh ve lengmang i huncho lam a rak panh. Asinain Newin cozah chan (1962) khan Laica cu a `umchuk i kum 15 chungah “Laica cu uico nih ṭam nolh” a rak timh. Sianginn ah cawn awk i tuahmi carel, khuaram tibantuk cauk pawl hi Peng Ca lei Zung (DIS) nih ṭuanvo a rak laak i Deirel Press i an nam hnu ah sianginn ah pek a si tawn. Asinain Laica hi vawlei lei nih biatak in ṭuanvo a laak lo tikah mah le miphun, peng nih ṭuanvo laak hau in a um cang. 1974 kum ah Peng Pyituh Council, Hakha nih Laica chuahnak khua an rak khaan.

1976 kum hrawngah Khrihfa lei rianṭuannak in Rev. James Sang Awi, Rev. Stephen Hre Kio le Rev. David Van Bik hna cu Rezua khua ah an rak i tong i, Christian Literature Society (CLS) an rak dirh i, Laica rianṭuannak cu an rak nunter. 1979 kum, Council a voihnihnak a phaak tikah fakpi in vawlei lei uknak upa hna zong cu a hung i thleng i 1979 March 15 ah “Laica Tuahtu Komiti” tiah Myone Council nih avoi thumnak Laica relnak cu an hun chuah. 1983 a phaak tikah Lai carel a voi linak an chuah than. 1985 January 17-18 ah Laica Kawmiti cu Hakha khua ah an i tong hna i a voihnihnak Laica ṭialning ceihhmainak an tuah. Cu i a kaimi hna cu Pu Hrang Hlun, Rev. Sang Awr, Pi Sui Thluai Ling, Pu Ma Bawm, Pu Bawi Hu, Rev. Dr. Van Bik, Pi Dawt Sung, Pu Chawn Kio, Rev. Mang Hup, Pu Lian Uk, Pu Khen Thang, Pu Lian Erh Cin hna an rak i tel i ahmasa bik Laica `ialning cauk kha April 24, 1985 ah an chuah. 1985 December 5,6 ah Lai Grammar tuah a hauh caah Thantlang khua ah tonnak an rak tuah. Cu an tuahmi Lai Grammar cu Lai Ramkulh Council zung ah an rak pek hna nain “ Kawlholh in leh a hau” an ti ruangah nihin tiang chuah khawh ti loin cozah he riantuanṭinak cu a lo thai.

Laica rianṭuannak cu caan zeimawzat a vaivuanh hnu ah kan pa le hruainak in HBA, TABC, CBA, MBA, ZBA ramchung Khrihfa hruaitu hna meeting an rak tuah i cu tonnak (Meeting) thawk cun 1988 April 24 ah vawlei lei in biaknak lei ah aa thleng i Chin Christian Literature Society (CCLS) timi kut chungah Laica rian cu a hung tla. Cun 1994 January 8-9 ah a voihnihnak CCLS Trienniel meeting cu Zion Church, Hakha ah an tuah i cu meeting ahcun CCLS timi kha “Chin Association for Christian Communication” (CACC) tiah minthlen a hung si i January 19-20 ah CACC cu fehter a si i nihin tiang hman thai a si. CACC chan a hung phaak hnu 1999 kum ah a voihnihnak Laica ṭialning cauk cu CACC nih a chuah ṭhan. Hi “Laica Dirhkamhtu Bu Hna” thawngin atu ahcun Laica cu a hung ṭhangcho ngai cang i “Holhnak” le “ṭialnak” tiah a hung i dang cang. Cucaah Laica cawnnak cu kan cozah nih thazaang pe hlah hmanhsehlaw Laimi a si paoh nih miphun, caholh le nunphung a nundam khawhnak caah kan thinlung hi a biapi tuk i kan liang cungah i khinh in i zuam peng cio a hau.
Credit : CACC

BIAFANG KOMH DANGDANG
chan, chap, chih, hleih, neh, nenh, phuat, ter, tonh, ṭi
1. Ka chuahchan a tling kho lo.
2. Pathum ka tuahchap.
3. A hnamhchih len ko.
4. Bia na perhhlei.
5. A fimneh tuk.
6. Aa ṭhutnenh.
7. Fur nih a tlakphuat.
8. Kalter hlah.
9. An i ṭahtonh.
10. Ka pi he kan kalṭi.
(b) Dirhmun aa khat mi a tanglei Fianhtu hna hi a hmai biafang Fianhtu he komh in ṭial an si lai.
cemh, hnawh, kanh, nak, pi, piak, tak,
1. Rak ka tuahcemh ve.
2. Palik pa nih misual a luhhnawh.
3. An ka ṭawhkanh dih.
4. Na cafung cu ca ka ṭialnak.
5. Sualpangtong kan ṭhutpi hna.
6. Angki kan cawkpiak.
7. Ka pi nih a ka kaltak.
2. te le in:
- CACC nih ‘tein’ tiah a komhtawnimi cu 2005 kum CACC BM nih ‘te in’ tiah then in ‘te’ kha a hmailei biafang he a komh. A voi 7nak Laica Ruatkhangtu i tonnak (2014 Dipa 31 - 2015 Tangkhawng 3) nih “tein” tiah komh ṭhan ding in a fehter.
tc. 1. Duhsah tein a kal. (Sifianh + te)
2. Amah tein a kal. (Mincan + te)
3. Laiholh lawng tein an holh. (Sifianh + te)
3. Sawhkhihtu biafang (Demonstratives) sawhkhihtu biafang ( hi, cu, khi, kha,) hna cu ka he aa chan ahcun komh ding.
tc. hika, cuka, khika, khaka .. tbk.
1. Hika nakin khika khi a lum deuh.
2. Cuka lawng ah mei pa cu a ṭo i, khaka zong ah pei a ṭo
ko kha
4. Pehtlaitu Mincan (Relative Pronoun)
tc. kha, cu, khi, hi
1. A thau mi ka pa kha na hmu maw?
2. A thi mi ka nu cu na hngal maw?
3. Ka cawkmi ka cauk khi rak ka pe.
4. Ka cawkmi rang hi a ṭha.
hngalh awk;
1. Pehtlaitu Mincan biafang cu a hmai ah Adj. + n a um lawng ah Pehtlaitu Mincan a tling.
2. A caan ah cun Demonstrative dirhmun zong in a dir kho.
5. Hmuncaansawhchin biafang
- Hmuncaansawhchin a simi (khin, khan, hin) biafang hna cu anmah tein an dir lai.
tc. Khika ah khin
Khaka ah khan
Hika ah hin
Cuka ah cun ... tbk.
6. Biafang phir
- Biafang phir hna cu komh in hman an si lai.
tc. chinchin, tete, sawhsawh, ngaingai, ... tbk.
1. Tangka ka chap law kaa lawm chinchin hnga ta.
2. Fapa fim tete pahnih ka ngeih hna.
3. ṭhut sawhsawh cu thathut a si.
4. Kan cawfa cu a lom ngaingai.
7. Cafangphei phir
- Cafang awphir cu a tlawm khawh chung in hman a si lai. Asinain careltu nih a sullam an hngalh khawh nakhnga a herhnak zawnte lawngah hman a si lai.
tc. 1. Caan na upat lai.
2. Amah tein aa laak.
3. Naatum ka zuar.
4. Na kaa nih biaṭha chim seh.
5. Tuu pakhat ka ngei. (Ka far fa cu ka tu a si)
6. Mino pawl laam an cawng.
7. Zuu nih pher a ṭei. (Zu va ding hlah)
8. Falam kal kaa leet ṭhan ... tbk.
8. aa le ai
‘aa’ le ‘ai’ ah hin ‘aa’ hi siangbawite chan in rak hman cangmi a si caah hman a si.
tc. 1. Kaa lawm tuk.
2. Naa uah tuk.
3. Aa dawh tuk... tbk.
9. Cuaichunnak (Epchunnak)
- Cuaichunnak biafang a simi ‘nakin, nakkhan, nakcun, nakkhin, nakhin’ hna cu an dirhmun an i lawh dih caah komh dih si hna seh.
tc. 1. Keimah nakin naa dawh deuh.
2. Kha nakkhan hihi ka duh deuh.
3. Khi nakkhin ... ..tbk.
10. nakin, nakcun ...tbk biafang hna karlak ah biafang dang aa tenh ahcun
ṭhen an si lai.
tc. nak cha cun, nak hmanh in, nak khan cun ... tbk.
11. nakhnga, naklai, nakding
‘te lai’ a langhtertu biafang ‘naklai’, ‘nakhnga’ le ‘nakding’cu komh an si.
tc. 1. Na kan telpi nakhnga....
2. Na kan telpi naklai...
3. Ca ṭial nakding cafung ....
12. Cucaah:
- Cucaah biafang cu komh a si.
13. zei:
‘zei’ biafang cu biahalnak ah hman a si i a tanglei bantuk in ṭhen a si.
tc. Zei ca ah dah, zei dah, zei tin dah, zei tik ah dah, .. tbk.
14. holh, ca, mi (minung), ram
- A hlan ah kan rak ṭhen tawn nain atu cu Lai he aa peh ahcun fonh a si.
tc. Laica, Laiholh, Laimi, Lairam
Asinain ram dang le miphun dang cu ṭhen dih an si.
15. khua, hmun, ram, tlang
- Khua, hmun, ram le tlang min hna cu Minbing he hmanṭi tikah a ngan in ṭial loin a hme in ṭial ding a si.
tc. Rih tili, Hakha khua, Phaikhua khua ... tbk.
16. Biahalnak
Biahalnak a simi biafang hna cu a tanglei bantuk in hman an si lai.
tc. What Zei dah
When Zei tik dah
Where Khoika ah dah
Who Aho dah
Which Zei khi dah
Whom Aho kha dah
Whose Aho ta dah
Why Zei ca ah dah
How Zei tin dah
How many Zei zat dah
17. Rinphei tawi (Hyphen)
- A tlawm khawh chung in hman ding. Cafang pheikhuah a tamnak le rel palh in sullam dang tete a chuak khomi lawng ah hman a si lai.
tc. ti-u, khi-ing, lu-ei, a-i, tlak-um, sii-inn, ti-an, ua-a, va-or, fa-ah, lu-il, ti-um,
mika-a, uai-ai, mi-a, sii-ai, ti-ar, fe-ai ...tbk.
18. u mu, u ci, u awh
- A cunglei biafang hna hi an dirhmun an i lawh dih caah ṭhen in hman an si lai.
tc. 1. Va kal u mu.
2. Kal u ci?
3. Va kal u awh.
Asinain “ulaw” le ‘usi’ belte komh in ṭial a si.
tc. Kal usi.
19. Mirang biafang kan i laakmi cu lai awchuah in ṭial lo in Mirang cafang bak in ṭial ding a si lai.
tc. meṭing ti lo in meeting ti in ṭial ding.
ripawt ti lo in report ti in ṭial ding.
Note:Hi "CACC Laica Tial Ning" Article cu February 13, 2015 ni ah Rev. Taan Mang, Secretary of Literature & Publication Department, CACC, Halkha nih Online in a thlahmi ningin kan laakmi a si.

LAIMI KHRIHFA THAWHKEHNAK (5)
Siangbawi Pathum Hna Rianṭuanning
****************************
Thawngṭha chimnak lei paoh kha Carson siangbawipa nih ṭuanvo a lak. Asinain rian dangdang ṭuan lo awk ṭha lo in a hung ummi rian phunkip nih faktuk in a nenh caah kum 1903 hlan cu thawngṭha chim ah khuate a tlawng kho lo. Zeicahtiah Carson siangbawinu kha an fale kongah America ah a khonh in a tlung i Carson siangbawipa cu amah lawngin a um caah rian phun kip, a hme bikin a nganbik tiang amah nih zing in zanlei tiang nifate thla khat hnu thla khat a ṭuan.

1903 kum ah khual voi nga a tlawng i ni hra in ni hleihnih tiang lengmang a rau. Khua 25 a tlawn hna i a khan cun khan 400 a si. Cun a hnu ah voi khat khual a tlawng i ni 16 a rau i khua 21 a tlawn hna i a khan cun khan 210 a kal.

Hakha Mission Sianginn ah ni khat ah suimilam pakhat lengmang ca a chimh hna. Lai siangngakchia pawl kha anmah holh in caṭial le carel kha a cawnpiak hna i hlasak zong kha a chimh hna. Sunday School cawn awk caah Laiholh in a leh. Hla fung 40 a timhtuah.

Nu cawnnak lei paoh Carson siangbawinu nih ṭuanvo a lak. Hakha mission sianginn ah Carson siangbawinu cu ca a chim. Hakha sianginn ah cun nu pakhat hmanh an um lo. Laitlang khuazei mission sianginn hmanh ah nu an rak um lo. Cu lio ah Laimi nih nu cathiam a ṭhathnemnak kha an rak hngal lo. Nu cacawn cu a ṭhathnemnak a um lo tiah an ruah. Nu cu va ngei ding a si ko i inn le lo ah rian a ṭuan ko lai caah zeihmanh aa hlei lo an ti. Ca an thiam ahcun an vale bia an ngai duh lai lo i ṭhat lonak a chuak lai tiah an ruah.

Zeikhum hmanh si seh law Carson siangbawinu cu nu hna an lungthin tlaih kha a zuam. “Ka tinhmi cu thilṭhit cawn thawknak in an lungthin lak le aho paoh a si ah thil a at kho i angki dawhte a ṭhimi nih a ṭhitmi angki cu aa lak colh lai tiah chimh kha a si. Cun thilṭhit ka cawnpiak pah hna cun thil dang zong kha tampi ka cawnpiak pah chih khawh hna lai i cu ti cun carel zong kha an hun thiam lai i an caah vawlei thar kha aa hung lai,” a ti.

Thilṭhit cawnpiaknak ah khan Carson siangbawinu cu a hlawh a tling i mission sianginn zongah khan nu cu a luhter khawh hna. Kum 1906 ah pakhat, 1907 ah pa sarih, 1908 ah pa hleihnih sianginn ah an lut. Carson siangbawinu cu manh lo ngai in kum thluanchuak sianginn ah ca a chim. Sianginn lei rian kha amah nih a zohkhenh.

Cun ngandamnak lei rian paoh kha Dr. East nih ṭuanvo a lak. Dr. East nih kum 1906 chung a rianṭuannak report a peknak ah, mizaw thar 2903 kan thlop hna i keimah hrimhrim nih 4000 leng ka thlop cang hna, tiah a ti. Hi bantuk hin siilei rianṭuannak tampi an rak tuah khawh caah a si ṭheo lai, an cungah Laimi nih zumhnak an rak ngei hna. Khrihfa can nakah siilei rianṭuannak hi bawmtu a rak si ṭheu lai.

Dr. East hi siilei rianṭuannak ah tangka tampi a ngei lo. Kawlram siangbawi hna tawlreltu kawmiṭi (Burma Reference Committee) sinah June 1906 i ca a ṭialmi ah siilei rianṭuannak ah ka hmuhmi tangka cu Rs. 600 ($ 200 hrawng lawng) a si a ti. Sii, umkalnak, lachon le hmamennak, ihphah khuh le thilsuknak le a bawmtu hna lahkhah caah Rs. 1100 a hal hna. Hakha ah a ummi ralkap hna sinin thlop man tangka tlawmpal cu ka hmuh. Asinain Laimi kha thlopman tangka nan pek ve lai ti cu a si in a si kho hrimhrim lomi a si. Hihi kum hnih chung ka hneksak cang tiah thinhung nawn in a ti hna. Kawmiṭi nih hin Laimi kha thlop man na lak hna lai tiah an rak ti rua. June 26, 1906 ah hitihin cakuat a ṭial, “Laimi sinin ka hmuhmi thil in sii inn kha na zohkhenh lai, nan ka ti ahcun, banhla, vankhawng,khachuan le arti tu in zohkhenh a hau lai. Thlop man ah nihin ni tiangah ka hmuhmi hna cu mah hi thil hna hi an si. Cun na hmuhmi tangka hrimhrim in sii inn cu na zohkhenh lai tiah nan ka ti zungzal ahcun, a ṭha bikmi cu zokzok in keimah kirter hi a si ko lai, zeicatiah Missionary Union nih an ka cawm khawh lo ahcun hika i zeihmanh tuah lo in a lak in ka nunnak hman cu keimah ca zongah san a tlai lo,” tiah a ti.

Khualtlawnnak ah Dr. East cu kum khat caah Rs. 600 an pek. Carson siangbawipa zong cu zat cu an pek ve, zeicahtiah an pahnih in khuate tlawn lengmang a herh. Sii lei a herhmi cawknak ah Dr. East nih kum khat ah a hlei in Rs. 500 a hal hna. Asinain Missionary Union nih kha a halmi tangka tlawmte kha pek awk an ngei lo. Boston khua in Mr. Huntington nih East cu ca a kuat i, hi tangka hi kanmah nih pek awk kan in ngei lo. Asinain na rianòuan bawmh duhnak a ngeimi hna sinah kan in halpiak lai, tiah a ti.
CACC (2009)

Nuei Paei tuarmi fa cu
================
Nu ei le Pa ei tuarmi fa cu mirh ziamziamte an um ko zongah an khuaruahnak le an chunglei lungthin cu feichunh le mei kangh bantuk in fahnak an tuar zungzal. Mah bantuk tuarnak an ngeih ruangah minung hawi bantuk taktak in lungthin ruahnak tling an ngei kho ti lo. Lungzawtnak or thafah le mitfah tibantuk zawtnak pakhat khat an ngei deuh ti asi.

Shin Won Young cu kum 5 te lawng asi ah hringtu a Nu le Pa an i tthen i kum 7 a si ah a Nu ei kut in a thi. A pa Mr. Shin cu Mrs. Kim he an i duh i cuticun "living together - hmunkhat ah khua an sa hna." Mr. Shin hi kum 38 te lawng asi rih. Mino le zangtthawng lio cingling khi asi. Kum 5 te lawng asi mi hringtu a Nu hi Mr. Shin nih a rak duhtuk mi asi ve ko. Nangmah locun vawlei nun ka zuam lo tiin biaza a kamh vemi nu asi ko. Thihhlanlo ca taktak in hmunkhat um tti dingin a rak duhtuk mi nu asi ve ko. Pate Nu zongnih Mr. Shin hi cu, vawlei cungah a ka dawbiktu, ka zeizong a theithiamtu le ka duhnak tlinter a zuam zungzaltu asi tiin a vat ngam ve ko. Duhnak le dawtnak sangbik he a dawmi nungak le tlangval an rak si ko. Nain naute cu a chuak i kumkhat tluk asi tiang cu an dai ngai nain duhsah tein chungkhar ah zei maw tete buainak an ngei pah tawn. Kum 3/4 chung cu buai pah buin khua an sa nain pate kum 5 asi hrawngah tthennak an tuah i zungah an chuak. Ziah, hringtu Nu nih fapa hniang fahnak le har tuar lai hi a ruat hnga lo maw!

Shin Won Yong (SWY) kum 5 fate cu a pa nih a sin ah a umpi i inlak a nungak Mrs. Kim zong an sinah a um ve. Sinain Mrs. Kim nih fa ei chang cu a duh lo tuk caah SWY thihnak ding khua lawng a khang. Dawtnak pakhat hmanh a ngei lo. An pa nih le Mrs. Kim cu a duhtuk fawn caah a fapa te cungah zeitluk thil ttha lo an nu nih a tuah a hmuh ko zongah kakhat hmanh a thlak bal lo. Kum 5 fate nih khua zei kalnak le umnak zong thei hlah - ho khi bawmh ka hal lai ti awk le theih hlah. Cun, an pa cu rianttuan asi caah a Nu ei he lawng nifatin hmun khat ah an um fawn. An pa cu thlakhat ah 5 milions Won (5000 dollar) hrawng a hmu nain, an Nu nih 3 millians hrawng cu a hloh peng ti asi. Cuticun kum 2 chung leng deuh hmunkhat ah khua an sa.

November 2015 in February 2016 kar ah an fapa te cu a Nu ei nih tikholhnak inn chungah a chiah i nikhat ah rawl vuikhat lawng a pek. South Korea hi November in February thla tiang cu a kikbik can asi i khuacaan hi minus deuh asi zungzal. Electric mei kan toh bu hmanh ah zapi cu a kik kan celh lo ngaingai. Cutluk a kik mi khua can ahcun an fapa te cu tikholhnak khan chungah vok le ar zuat in a zuat i nikhat ah rawl vuikhat te lawng a pek ti a si. Khua can ahcun thi zawk seh tiin tikik lakah a hnim tawn ti asi. Nu ei ka tuar ti khi hi fapa te nih hin thei in hringtu a Nu khi a hei hlam tuk ve ko lai mu. A zan mang tiang khin hringtu a Nu khi a hei hlam ve in " Ka Nu, khua zei ah hme na um, ziah na fa pa sifak ka tuar tuk hi ta, rak ka chanh law, rak ka bawm ko cang mu" tiin zamttim le khua mawt zawn ah khin hram len ko lai mu. Ti hal le rawl ttam tuar in hringtu a pa inn pi le lopi tangah fahniang nih ni le thla rel ko lio ah hringtu a pa nih " Ka fahniang," tiin hramhnak annka thlum kakhat hmanh a theihlo hi cu a ka in chim thiam hmanh hlahseh law, a khuaruahnak le theihnak tal nihcun nifatin an chim len ko lai mu. A lungchung te khin cun Nu le Pa ka ngei; Pi le Pu ka ngei; Hawi le kom zong ka ngei ko hna, Ziah ho tal nih an ka bawmh hnga lo. Ka pi le ka Pu tal hi ziah an rat bal hnga lo ti in hlammi cu a ngei ve ko lai mu.

Cuticun an fapa te cu a kiktuk caah a nunnak nih nun a celh ti lo i 2016 February dongh lei ah khan a thi. A thih lai i lungfim lo a um hnu ah hin a pa nih puanlum deuh khin a tuam i tikholhnak chung thiam thiam ahcun a chiah ti asi. A zan cu hringtu a Nu hlam in vawlei cung nunnak cu a liam tak riangmang ko. An fapa te a ruak cu puan in an zual i an in leng Varenda (Barenda) ah ni 10 chung an chiah tak i Mr. Shin Mrs. Kim cu khual an tlawng huar ti asi. Cun, an fapa te a thih cang caah nau thar kan ngei lai tiin an Nupa biaruah khuakhannak an ngai ti asi. Ni 10 hnu ah an rak tlung i an fapa ruak cu midang vui lonak tlangcung ah an va vui.

Mr. Shin nih a fapa tuarnak le faknak vialte hi ziah a thieihpiak hnga lo. Nu ei Mrs. Kim a duhtuk le a dawttuk ruangah a si hnga maw? Hringtu a pa nih thi le hnai in a hrinmi a chungchuak fapa Nu ei kut in a thih ko cu zeitluk a dawtmi Nupi hmanh va si ai kun, a ruah rem ko tak hnga maw. An fahniang te nih hin, ka pa, ka nu ei nih mah ticun a ka ti, ni khat ah rawl vuikhat lawng a ka pek, tikik a ka toih, puanlum a ka pe lo " tiin hringtu a pa hi chim lo khin maw lungchung faknak tuar bu tein thlankhur ah a liam ko hnga. Asi ko lai mu, a Nu ei nihcun thi zawk seh ti cu pei a duh fom cu mu. Rawl a pek can le a Nu ei thawngpang a theih can hmanh ah khin, fapa hniang te cu mit fak hmanh au hngam lo le cawlngam lo te khin dai tein a hei um lai i, ka Nu ei nih tikik a ka toih sual lai, ti le rawl a ka pe lo sual lai ti ruat in thir le phang khin a um ko lai mu. Zangfak cu asi ko mu - mah inn le lo cia ko ngai ah!

Fahniang thlarau cu a thih hnu ah thang piin zatlang ah a au ciam mam i, tualleng siangin a kainak sayamah te nih "ziah a dam lo maw, siangin a kai lonak sau ko cang " tiin thawnghalnak an van tuah hna tikah Mr. Shin le Mrs. Kim nihcun "a pi le pu sin ah khuate ah kan kuat chung ' tiin an leh hna. A pi le pu umnak khua lei zongcu thawnghalnak an hei tuah hna tikah lau lengmang in," ziah, kan sin ah a um ttung lo, kan fapa te hi a nu le pa sin ah a um ko" tiin an ti ve hna. Cutikah, Police sin ah report an tuah i Police nih Mr. Shin le Mrs. Kim cu bia halnak an tuah hna. Cun, National CCTV kha an zoh, an Bank account le an um kalnak vialte an van hlathlai hna tik ah an thil tuahmi vialte cu theih dih a hung si. An sualnak cu police hmai ah an i phuang hnu ah an nupa in bia an cheih hna i kum 30 thong thlak ding an ti hna. August 10, 2016 khi an bia ceih tthan asi lai i thih dantatnak zong pek khawh an si. Nain, South Korea phung ahcun thihdantatnak timi cu thih hlan lo thong chung um kha asi cang. Hlan bantuk in meithal kah le Sii dinh in thah kha a um ti lo.

Mrs. Kim cu biaceihnak zungchung bia an hal lio ah fapa hniang hmanthlak cu an piah i a kut te khin a muai pah in a lu a khun i ngaihchia bantuk in a um an ti. Nain, ngaihchiatnak taktak mui hmai cu a si deuh lo ti asi.
Cun, Counselor le Psychotherapist pawl nih counseling an tuah hna i an hmuh mi cu Mrs. Kim hi " a met tein Nu ei a rak tuar tuk ve i, lungzawtnak zong a ngei ee ti asi. A Nu ei nih a rak dawt ve lo tuk le fahnak le harnak a rak tuar tuk mi nih mahbantuk thil a tuahter hi asi" ee an ti. Cucaah, thluaktlamtling le lungzawtnak phunkhat a ngeimi minung bantuk in an ruah caah a biacheih piak tthan zau dingin timhnak an ngeih hi asi.
Note: Nu ei le Pa ei tuar hi cu a har ko lai mu. Nu le Pa hna, fahniang zawn nan ruah taktak ahcun thihnak dah lo zei hmanh nih in tthen hrim hna hlah she mu. Na fahniang nih an hlam zungzal dah kaw! Na zuntuar in dah khaw khua can a rel peng ko. Lawmh can le ngaihchiat can ah Nu Nu le Pa Pa tiin hlam peng mi dah khaw na si cu! Degree a lak ni le Nupi/Pasal a ngeih ni (A sung lawi mi can) ahcun "Nu Nu/ Pa Pa "tiin hlam zungzal na si caah khuafak ruat hram ko u mu. Ahlei in kan nihcu Pathian nung a zumtu kan si caah "Rosung bik Fahniang" nih fahnak le tuarnak Nu ei le Pa ei kut in an tonmi hi cu kan Pathian a lawm hrim hrim lai lo. Nu le Pa rian ngan bik cu fahniang rual ttha te zohkhenh le cawmken hi asi. Zeitluk Nupi dawh le ttha hmanh khi va ngei in/ zeibantuk pasal fim le cathiam hmanh va ngei ko hmanh law, fahniang rual caah cun hringtu Nu le Pa hi nan sungbik ko.

Kan Miphun chungah Nu le Va tthennak nih fahniang pamhmai in chia ti hna hlah seh!!!!!
To God be the Glory forever.
Mang Bik Cung
Seoul, South Korea