CHIN MIPHUN HMELCHUNNAK: VAKOK TUANBIA
(Chin National Symbol)
Saram lei kong a hngalmi nih, Vakok hi aa thlengmi va (evolve) a tuahmi a si. Vakok dirhmun phaknak caah, chan tampi a rak rau. Hawi hlan bik Vakok a si tiah an ruahmi, Lungsaruh (fossil) a hlun bikmi pakhat cu, Africa chaklei Moroco ah an hmuh i kum million 15 lio ah, a rak tlongmi Vakok ruh a si. Africa Savannah ram hi, Vakok chuahkehnak ram a si i vawlei ah a tlongmi Vakok tam bik an umnak le Vakok thawhkeknak hmunhma hlun bik a si. Africa in, Vakok cu an pem chin lengmang i, South East Asia an phak tikah hin, thingkung tamnak ramlak va ah an i chuah, tiah an ti.
Nihin ni ah, Vakok tam bik an hmuhnak hna cu: India, Kawlram, Thailand, Laos, Vietnam, Malaysia, Surmatra, Java, Bali le Borneo an si. Saram lei kong a thei hngal hna nih an zoh tikah vawleicungah Vakok (hornbill) phun hi 54 an um tiah an ti. Nihin ni ah Lairam chung Tipi le Ṭio kap ah Vakok hmuh dingan um len rih. Laimi nih ruah dingmi thil pakhat cu Vakok phun 54 a um tikah vapual, vavuk, vahai kan timi pawl zong hi vakok phunphai ah an chiahchih. (A taktak ti ahcun, Laimi nih kan hmelchunhnak (ṭazaih) ah kan hmanmi hmanthlak vakok (hornbill) tiah kan timi khi vapual deuh a si.)
Vawleicung pumpi huap in zoh tikah minung thah ruang, thingthei ei ding a tlawm chin lengmangmi le thingram tupi an hrawh tuk ruang zongah Vakok hi an zor chin lengmang cang. Laimi nih ruah dingmi pakhat cu Lairam zongah kan miphun hmelchunhnak hmanh ah kan hmanmi va a lo deng cang. Zeitindah kan miphun a si ve kun lai? Kan miphun sining a lo ve sual lai maw? ti hi ruah an hau ve cang.
(a) Mifim Hmuhning
***************************
Vakok a umnak ram kip nih vakok hi va sunglawi le nunzia a dawhmi va ah an rak ruah cio. Ram kip minfim mi hna nih Vakok an hmuhning le Laimi pipu hna nih an rak hmuhning hi an i lo ngaingai. Vakok Nunzia hna cu:
1. Umnak an i ṭhial tikah a zuang kho lomi le a derthawmmi an i hngak. Dawtnak an ngei.
2. Nu le va zumhtlakte in zungzal an umṭi. (An i thih ṭian tikah a nungmi an i that ve).
3. Nu le va bu tuah an i bawm. Thing muru a ngei lomi kha an nupa an reiṭi. Asiloah thingkua a um ciami ah kua an serṭi.
4. Vakok nu ti tlumh a zat tikah kua chungah a lut. A ka vialte a phih dih. A vapa hmur le a nupi hmur a tlum fangfang lawng in an awnh. Cucu nupi, fale himbawmte in umnak caah a si.
5. Vakok nu a tlumh chung vialte a vapa cungah a hngat. Pa dang cohlan phung a si lo. (A kua kam ah pa nehnang dang a um sual ahcun va cung pa duh in a vapa nih a cuk i a thah tawn).
6. A nupi a tlumh chung vialte a nupi cawmken le zohkhenh cu vakok pa rian a si. Vakok pa zong nupi dang kawl phung a si lo. Nupi fa te cungah zumh awktlakte in an um. (A va nih nu a duh sual ahcun thi lakin rawl a nuar tawn).
7. Vakok nu nih a fale an tlah hlan tiang, thingkua chungah a umpi hna. Zeitluk in a rawl a ṭam le a ti a hal zongah a in chih. Fale cungah thih tiangin dawtnak a ngei.
8. Vakok nunphung ahcun mi nupi, mi va chuh phung a si lo.
9. Vakok nupa hi ramri an ngei ve. Cu an ramri runven cu vakok pa an rian a si. Mi ramri va chuh zong an phung a si lem lo. An i chuh sual ahcun thi dengin cuk den a si tawn.
(b) Vakok le Laimi Pipu Nunzia
******************************************
A cunglei kan ṭalmi hna hi Vakok nunzia ah Nawlbia pahra bantuk an si. A tawinak in chim ahcun vakok nunzia cu “dawtnak, zumhtlak nun, rianṭuan zuamnak, lungrualnak, zangfahnak le nun thiannak” an si.
Mah bantuk an nun an hmuh caah Laimi pupa hna zong nih Vakok cu an thianhlimmi le a bawimi va ah an rak chiah hna. Kan pupa hna zong an rak fim ngaingai ti a lang. Vakok nunzia aa dawh tuk caah an nunzia ah cawnpiaktu le zohchunhtlak ah an rak hman hna. Vakok nupa hna an i dawtnak, rianṭuan an i bomhnak, fale an cawmṭinak, zumhtlak in an nunnak, vakok pakhat le pakhat an i bawmhnak le ramri an kilvennak lungput te hna hi Laimi pipu nih an rak upat ngaingaimi lungput an si. An sining he aa lo ve maw ti zoh rih hna usih.
Vakok nunzia le Laimi nunzia hi a lawhnak tampi an ngei. Tahchunhnak ah, Laimi pipu hna chan ah: “Laimi cu zumhawktlak miphun, dinfelnak a ṭanhmi, fir le tlei a duh lomi, lihchim a duh lomi, innchungkhat dawtnak a ngeimi, mah ca lawng a ruat lomi, innpa chakthlang zawn a ruatmi, ngakṭah buangro le hmeinu hmeipa, miharsa a bawmmi, sifak santlai lo a karh lo in eidin tirawl a cawihmi, u le nau a dawmi le a dirpi mi, khuapi ca ṭhatnak a ruatmi, khuaram himnak caah fei le nam he a dir ngammi, rianṭuan a zuam i nupi fale cawmnak ah tupi hmawng hmanh a ṭhiammi le tuhmuite hmanh in lam nganpi a ser khomi an si. Laimi pipu hna hi nu le va karah dawtnak an rak ngei. Nuva ṭang ṭhen a tlawm. Ṭang dang pom cu sual ngan taktak ah an chiah. Nu tlaihhrem a rak um lo. Lungthiangte in an rak i lengkai. Dinnak an nunpi caah chawva ruangah mithah lainawn, hlenthawi, din lonak a rak um lo (Ral dohnak tu ahcun milu an rak lak ko). Vawlei hang cu a kha ti an rak ruah caah pipu hna khua ramri, lo ri le inn ri cuh an ṭih. Chiatserhnak le thaltan an rak duh lo. Mah bantuk dinfelnak a um tikah tazacuai zong a um lo (Cucaah tazacuai timi biafang zong an rak ngei lo). Pek ṭhenh an siang, sazam te zong tlang an rak zam tawn, khualtlung, mileng, mipem vakvai an dawt hna.”

Zeicaahdah mah tlukin pipu hna nih dinfelnak an rak ṭanh ti ahcun khuazing pathian an rak ṭih le thluachuah hmuh lai lo an rak phan caah a si. Cucaah Laimi pupa hna nunzia hi, “dawtnak, dinfelnak le thlachiat ruahnak in a khatmi a si caah an si a fak, zu le sa an ei ko nain khua chungah deihnak in a rak khatmi a si.” Kan ṭial cawk lai lo, a tawinak in, Vakok nunzia le Laimi pipu hna nunzia hi tahchunh tikah lawhnak tampi an ngei. Cucaah Laimi pipu dinfelnak zohchunh in chan thar Laimi zong nih Vakok hi kan hmelchunhnak ah kan hman venak a si. Kan hmannak zong a chan in a kal ve cang a si lo maw?

A tawinak in Vakok sining le nunzia dawh hi biaknak biafang catlang pakhat in kan ṭial a si ahcun “Khrihfa nunzia” tiah kan ti khawh ve. Cu ve bantuk in Laimi pipu hna zong Khrihfa cu an rak si lo. Zu le sa he an rak i ciah ko nain Laimi pipu hna nunzia ah Khrihfa lungput a simi, “dawtnak, hnakkar tenhnak, zawnruahnak, thlachiatruahnak, lungthin fualnak, dinfelnak, sual ngeihthiamnak, zangfahnak, ṭhatnak, siannak le toidornak” lungput an rak ngeih caah Laimi pipu nunphung ah “Khrihfa nunzia” tampi a rak um ve cang. Cucu Vakok le Laimi pipu hna nunzia dawh a si.

Cucaah cun siangbawi Dr. East nih Lairam tampi a cul i pipu nunzia dawh, khuazing an ṭihnak kong a hmuh tikah hitihin ca a ṭial: “Laimi hna nih Pathian kong an thei lo; dawtnak timi biafang an ngei lo… timi hna hi kan rak zumh dengmang… asinain, hi ruahnak hi ka pom kho ti lo; a fiangmi cu ramtang Laimi hna nih hin vancung Pathian hi, sertu a si ti an rak zumh cang ko. Hi zumhnak hi Laimi vialte sinah a um ko cang,” tiah a rak ti phah. Lai pipu hna nih tuchun bantuk in khuazing pathian an zum lo nain an nunzia le tuahsernak ah, “Khrihfa ṭha hna lungput” an ngei ko cang tihi hmuh khawh a si.
(c) Ruah Ṭhan a Hau Cang
*************************************
Laimi pipu chan le atu kan chan tahchunh tikah dannak phun tampi a um lai. Pipu chan ahcun atu chan bantuk in tangka tawngh, ram dang kal le zei dang ṭhanchonak a rak um lo. Asinain Laimi pipu hna cu dinfelnak le zumhtlakmi sinak an rak ngei. Mirang le Kawl he an um tik zongah zumhtlak an rak si. Mi phun dang zong nih an rak upat hna. Atu cu fimnak, rumnak, dawhnak, hlasak thiamnak le zeidang lei ah a lam kip in kan ṭhang. Vawleikulh (continent) panga ah Laimi kan phan ve cang, lunglawmh awk a si.
Khatlei ah Laimi kan ṭumchukmi thil pakhat cu pipu nunzia a simi, “Dawtnak, dinfelnak, thlachiat ruatnak le zumhtlakmi sinak Vakok nunzia” kha kan ram ah a zor chin lengmang. Kum 100 khrihfa Jubilee zong kan tuah. Za ah 80% cu Khrihfa khan ah kan i chia. Asinain Vakok nunzia a simi pipu nunzia hna hmuh awk a har chin lengmang.
1. Vakok cu, lungrualnak (unity) an ngei. Laimi lungrualnak kan ngei kho maw? Hakha, Falam le Tiddim ti bantuk in, zeitluk in dah kan i ṭhen? Khrihfabu karah remnak a um kho lo. ZBC hmanh zeitluk in dah a buai? Vakok Nunzia a um kho ti maw?

2. Vakok cu a derthawmmi an i bawm. Laimi zong pipu chan ah aa bawmchan mi kan si. Tuchan ah cun, midang cu chim hlah, u le nau kar hmanh ah bawmhchanhnak a tlawm tuk.Ramdang kalnak ah, unau chuakkhat hmanh, tangka karh in kan i cawi. “Zaangfahnak le thlachiat ruahnak” a um ti lo. Ngakṭah buangro, hmeinu hmeipa le sifak santlailo hmanh tangka karh laak an si. Tangka karh in, innlo ṭha le mawṭaw ṭha cawk kan zal. Khoidah Vakok nunzia a si hnga?

3. Vakok nuva cu thih tiang dawtnak le zumhtlak in an um. Lairam ah nuva dawtnak a fek lo chin lengmang. Nuva ṭang ṭhennak a tam chin. Khoidah Vakok te nupa nunzia a si?
4. Vakok cu nu le va bu tuah an i bawm. Laimi pipu chan ah nu le va inn an rianṭi. Tuchan ah nu le va huatralnak le innlo cuhnak a chuak tawn. Khoidah Vakok nupa lungput a si hnga?
5. Vakok te nupa cu tefa himbawmte in ngeihnak ding caah innlo ṭhate in an ser. Pipu hna zong innlo rianh ah zaanghlei an cawi. Laimi tampi cu tefa ngeihnak caah innlo rianh kan der tuk cang. Miphundang nih an kan chawhkanh tuk. Vakok nunzia a um kho ti maw?

6. Vakok nu cu a tlumh tikah a va cungah aa hngat. Dawt hlawhte in le zumhtlakte in a va khoika a kal zongah a rak um. Lai nu hna san kan tlaih lo tikah vale tangah toidor kan thiam maw? Va le um lo karah zumhtlak in a um lomi kan tam tuk cang. Vakok nu nunzia kan herh ko.

7. Vakok nu a tlumh chung vialte cawmken le kilven cu Vakok pa ṭuanvo a si. Lai pasal hna nih nupi fate cawmnak ah ṭuanvo la kho lomi kan tam tuk. Nau pawi lio ah nupi le zawnruat lo in
ngaknu dang len le zudin sa ei men in a vakvaimi kan tam tuk. Vakok pa nunzia kan ngei maw?
8. Vakok nu cu a va cungah zumhtlakte in a um zungzal. Lai nupi tampi va le um lo kar le khualtlawn kar ah zumhtlak kan si ti maw? Vakok nu lungput a um kho ti maw?

9. Vakok pa zong a nupi cungah dawtnak le zumhtlakmi sinak a ngei. Laipa tampi kan bawi, kan rum, kan lian ngan cangka in nupi fale hnuchit takmi a tam tuk. Ramdang kalmi pa, tangka tawng le milaar deuh nih ngaknu cu chim lo, mi nupi hmanh hrial lo a tam chin. Khoidah Vakok pa nunzia a si hnga?
10. Vakok cu nupi chuh le va chuh an hmang lo. Pipu chan ah cun, mi ngaknu chuh hmanh thlachiat an ruat. Tuchan ah cun mi nupi le va chuh hi thil poi ah kan ruat ti lo. Lairam ah va chuh le nupi chuh a tam chin lengmang. Vakok nunzia a um kho ti lo maw?

11. Vakok nu cu a fale an choihtlah tiang temhnak phun zakip he a kua ah a bawk. Lai nu tampi nih tefa kong zong ruat lo in a vaivuanmi kan tam chinchin. Vakok nu nunzia a um maw?
12. Vakok pa cu mah tiram runven hi an rian nganpi pakhat a si. Laipa tampi cu Lairam le Lai miphun runven zong kan rian a si ti hmanh kan hngal kho ti lo. Mah ca ṭhatnak a si ahcun, Lairam zuar ding kan tam tuk cang. Mah miphun hawi kilven cu chim lo, ramdang ah Lainu/Laipa a zuarmi kam um len cang. Vakok pa nunzia a um ti maw?

13. Vakok cu ramri an ngei. Ramri cuh zong an phung a si lo. Lai pipu hna zong, “Pipu cheumi ramri an upat.” Tuchan ah ramri, lori det le innri cuh a tam tuk. Ningzak ngai kan si. Vakok sinin fimcawn kan herh.
A tawinak in, Vakok upat an sinak bik cu, “zumhtlakmi sinak” kha a si. Laimi pipu zong zumhtlakmi an rak si. Nihin Laimi cu rian le tangka ah zumhtlak kan si ti maw? Yangon le Hakha kar tangka kuat ngam a si ti lo ti a si. A cheu nih Pathian le ram min in bawmhnak kan hal. Kan hmannak mah ca in a dong. Phakanh, Maiso, Malay, US le a dang ramdang ah zumhtlak kan si hna maw? Yangon ramdang zung (Embassy) pawl ah cun Laimi ti ah cun, “salam” an kan pek cang ti a si. Zeitluk ningzak dah a si? Ramdang nih salam an kan pek ṭhan ahcun kan vawlei a bi tuk sual te lai.
Biadonghnak:

Pipu chan ah Laimi cu Vakok bantuk in zumhtlak in dinfelnak an rak ṭanh ko. Asinain, nihin fim le Khrihfa chan ah pipu nunzia dawh hmuh a har chin lengmang. Kan ṭhancho kan ti nain, dinfelnak le zumhtlakmi sinak ah kan ṭumchuk. Cucaah chanthar Laimi hna nih Vakok hi kan hmelchunh ah hman ngam a si ti lai maw? Vakok nunzia le kan nunzia hi kan tahchun ngam ti lai maw? Asiloah zumhtlak sinak a ngeimi Vakok hi zohchun in kan nunzia hi a thar in kan remh lai dah? Mah tiningte in aa rawk (corrupt) mi nunzia he kan kal ahcun Laimi phun hi zeitindah kan si lai? Lai Miphun Ni hna hi a lo sual te lai maw? Baibal ah,“Miphun a lianhngantertu cu dinnak a si” (Phungthlukbia 14:34) tiah a ti bantuk in Laimi lianhngannak ding le miphunpi sinak ding caah a herh bikmi cu Vakok Nunzia a simi dinfelnak le zumhtlak sinak hi a si. Cu “dinnak” cu Laimi vialte nih a thar in kan i tlaih ahcun, Lai miphun cu Vakok bantuk in a thianghlimmi le a sunglawimi miphun kan si zungzal ko lai ti ruahchannak he!!!!
CACC (2009)