UNION DAY LE TUAKTAN AWK
Tuni hi a voi 69nk "Union Day" asi.
"Union Day" kan timi cu 12 February 1947 ah "Panglong Agreement" min kan
thut ni kha kan ulh tawnmi cu asi.
"Union Day" timi hi Laiholh in "Ramkomh Ni" tiah kan ti khawh men lai.
Kawlholh cun "Pyidaungsu Neh" kan ti ko i, "Pyidaung" pawl an komhnak ni
tinak kha asi ve ko.
Biahalnak biapi cu: zei "ram" pawl dah an
rak ikom? Ziah "ram" pakhat le pakhat cu komh an rak hauh? Zeicadah
Panglong conference kha kawh a rak hauh? Zeitindah Panglong conference
ah miphun pakhat le pakhat bia an rak irengh? Zeibantuk "biahren" cung
dah an rak ikomh khawh? Cu an ikomhnak "biahren" cu zei pawldah an si?
ti khi a biapi ngai.
Cu nak thuk deuhin kan ihal ahcun
zeiruangdah Bamar, Kachin, Chin le Shan miphun lawng nih minsen an thut?
Zeiruangdah Mon, Arakhan, Karen le Kaya (Karenni) miphun nih minsen an
thut lo? Mithu miphun le minthu lo miphun karah zeibantuk tuanbia le
dirhmun "dannak le lawhlonak" nganpi dah an um? ti khi a biapimi
"historical question" asi fawn.
Cu chung kan hei luh deuh ahcun
zeibantuk nawlngeihnak le dirhmun ruangdah buchoh Aung San nih Mon,
Karen le Arakhan miphun hna kha Panglong conference ah ai a rak awh
khawh hna? timi zong kha a biapimi (legal question) asi fawn.
Cun Panglong conference minthut lawng izat loin "Union of Burma" a hun i
hrin hlanah zeiruangdah "Frontier Areas Committee of Enquiry" timi kha
an rak dirh? Zeidah mah committee nih an hlathlai i zeibantuk
biatungtlang pawl dah an rak chuahpi? Zei bia dah Chin pupa hna nih an
hmaiah an rak chim ve? Cu an rak chimmi bia hna nih zeibantuk theipar
dah Chinmi caah a rak chuahpi i zeidah tuni a kan cawnpiak? timi hna kha
ihal a biapi kho fawn.
Cun kan hal peh rih ahcun zeinihdah
Panglong khuaah pupa hna an "biahrennak" minthut vialte kha a rak
pelhter tthan? Zeiruangdah 1947 phunghram chungah an biatiam pawl kha an
rak tial chih dih khawh lo? Honihdah a buar i zeitindah an buar i zei
miphun dah a buarmi cu an si? Zeibantuk bia ruangdah tunitiang ram a
buai i ral hi a thawh? tbk ruahawk an um ko lai.
Cu hnu deuhah
zeiruangdah 1961 ah Tlangmi upa hna nih Tawngyi conference kha an rak
kawh? Zei biachahnak dah conference nih khan a rak tuah? Shan proposal
ah zeibantuk bia pawl dah a bikin an tial? Cucu hun zulin February 1962
tuahmi "Federal Seminar" ah Tlangmi pupa nih zeibantuk "federal
principles" dah Kawl cozah hmaiah an rak chuahpi? Zeitindah cu an
chuahpimi biatung cu Bamar ramkhel hruaitu hna nih an rak leh i
zeiruangdah buchoh Ne Win nih uknak kha a rak lak? timi zong ruah a hung
hau tthan tawn.
Cu hnuah 1947 Panglong conference le 1961
Federal Seminar ah pupa hna nih an rak dirpimi "bia" chungin zeizat
hrongdah 2008 Phunghram chungah aa hun itel cang? Zei pawl dah biapi
deuhdeuh in an bau? Cucu zeitin kan tuah ne hna lai? timi biahalnak zong
ngeih khawh a hun si.
Tuni hi Naypyidaw ahcun "Union Day
Dinner" hna a um lai. Miphun kipin hruaitu hna cu an miphun thuam dawh
dawhin an chuak lai i ram hruaitu upa an tling lai i biathlumthlum an
chim lai. Nain, Kawlram nih "Union Day" timi a "essence" taktak hi a hmu
cang maw timi biahalnak a um kho ko lai. Micheu nih 1962 ah buchoh Ne
Win nih ralkap thazaang in uknak a lak i 1947 phunghram a hrawh hnu khan
cun Panglong Agreement cu a thleh cang. Kan ikomhnak biahren vialte a
rawk dih cang. Cucaah "Union Day" timi hi taktak ahcun a um ti lo, tiah
a ruatmi zong an um tawn.
Cun kha lio Laimi dirhmun kan zoh
tthan ahcun zeiruangdah Chin Hills Regulation tangah hmunkhat tein a rak
um tawnmi miphun hrinkhat: Mizo tbk miphun nih Panglong conference kha
an rak zawh ve lo? Zeibantuk ramkhel ruahnak dah an sinah a rak leng?
Zeicadah khuachak unau zong nih an rak sawm hna lo? Zeibantuk thil
(factor) nih dah khuathlang unau hna hi Indian Union ah a behter hna?
timi zong biahalnak a um kho tawn.
Cun kan hei hal rih ahcun
Panglong Agreement minthutu ramuk bawi Pu Kio Mang (Hakha), Pu Thawng Za
Khup (Tiddim) le Pu Hlur Hmung (Falam) hna nih khan Lairam pumpi hi ai
an rak awh khawh maw? timi zong biahalnak a um tawn fawn.
Cun
Ram ukbawi a rak si ve lomi Panglong conference ah biapi ngaiin a rak
itelmi Dr. Vum Ko Hau nih a cauk "Profile of a Burma Frontier Man" timi
ah Laimi aiawhtu dirhmun in aa telnak a tial. Holhlet maw kan pawm lai
Chinram aiawhtu ah? timi zong ruah ding a um ko lai.
Myanmar
expert Prof. Robert Taylor nih April 2015 ahkhan Mizzima he itonnak ah
miphun kongkau he aa pehtlaihmi "the question of ethnicity" hi a rauh
hlanah Kawlram ramkhel dirhmun nih fakbikcem le harbikcem in a ton tthan
lai, tiah a chim. Monograph zong a tial.
Cu "the question of
ethnicity" cu tu ni "Union Day" aa rak sem thoknak Panglong conference
minthut lio hrong le Kawlram dirhnak hrampi biahren an thlak lio hrongah
pupa hna nih fak ngaiin an rak ton cangmi zong kha a rak si ko. Cu
ruangah miphun pali lawng nih minsen kan thut i; "ram" le "miphun" kipin
minsen an rak thu sawh dih lo. Hi ruangah Kawlram bupi dirh hlanah
"frontier areas committee of enquiry" timi zong an rak dirh hmasanak a
ruangbik cu zeitindah "ram le miphun pawl hna hi ramkomhbupi pakhat
chungah kan ikomhning a tthatbik lai" timi "method of association"
hlathlainak tuah ah khan a rak si ko.
Cucaah tunitiang kan ram
buainak hi khel dang incun: zeitindah kan ikomhning asi lai―unitary
system or federal system? Zeibantuk "biatungtlang (basic principles)"
cung hrambunh in dah kan ikomh lai? Phundang cun: zeitindah Kawlram
uknak phunghrampi hi kan suai ah a tthatbik cem lai? timi khi asi ko.
Cucu "Pyidaungsu Piah-ta-na (Union problems)" ti zongin an ti i,
"constitutional crisis" ti zongin kan timi kha asi.
Naitan Union
Peace Conference ceihmi biatlangpi 5 lakah pakhat cu: ramkomh dirhnak
ah a hrambunh dingmi biatungtlang (Basic Principles for Federal Union)
kong asi. NLD aiawhtu le Kawlmi tam deuh nih cun tulio ramthen 7 le
ramkulh 7 ningin dirh dingah an dirpi. SNLD le Tlangmi cheukhat nih
"ramkulh 8" bak lawngin, an ti. Hriamtlai phu nih National State le
Nationalities State tiah dirh a tha, an ti. Micheu nih "Bamar Pyine"
dirh ve bak a hau, an ti. Cu lioah miphun cheukhat nih "Pyine" thar hna
an rak hal len ve.
Hihi kheldang mitin kan hei zoh ahcun "the
question of ethnicity" chungah kan lut thok hnik tthan cang tinak khi
asi ko. Phun dang cun: Panglang conference lio hrongah fak ngain pupa
hna nih bia an rak ihalmi kongah kan kir tthan hnik tinak khi asi ko.
Cutin kir tthan cu a rak hauh hrimhrim ruangah Pi Suu Kyi nih ramkhel
biaruahnak hi a min a pek; "21th Century Panglong Conference" tiah a ti.
Cucaah tulio "political dialogue" nih a parpazik lei a hei phak
tikah fak ngaingai in a ton te dingmi "key issue" pakhat cu: "the
question of ethnicity" cu biapibik pakhat asi than lai. Hodah ramkomh
Kawlram a ngeitubik hi asi? Kawlmi maw Tlangmi? Tlangmi nihcun Panglong
agreement ah kan hram kan hei bunh tawn. Kawlmi tam-u cu an si lo.
Anawratha, Bazyinnang le Alawngpaya leiah hram an bunh―cu hna dirhmi le
sermi rampi asi, an ti. Cu hna nih chan tampi penmi a lianngan i a
tthawngmi Bamar empire rampi kha 1885 ah Mirang nih a kan hrawhpiak.
Miphun le ramfatete in a kan cheu dih. Cu an cheumi le an hrawhmi cu
Aung San nih a funtom khawh tthan i a lak khawh than caah a 4nk
Kawlrampi sertu (4th Bamar empire founder) asi, an ti. Ne Win hi 5nk asi
i; Than Shwe kha 6nk asi, ti khi rampi muisam an hmuhning (concept of
nation) cu asi tawn.
Hi ruahnak nih a luanpi hna caah
Anawratha, Bazyinnang le Alawngpaya an hmanthlakpi kha Naypyidaw khua
laicerpi ah an i tar i khualipi min kha "Siangpahrang Khualipi
(Naypyidaw)" tiah an sak. Tatmadaw nih chanthar Bamar rampi sertthantu
tiah an zungpi ah Aung San hmanthlak kha cungbik an tar lai i, a tangah
Ne Win le Than Shwe hmanthlak kha an itar hna. Cuticun rampi muisam an
hmuhning ler ser an duhning (concept of nation) ah Tlangmi he ruahnak aa
khat kho lo. Kawlrampi a ngeitu diktak a zik cu Kawlmi hi kan si ko,
timi lungput ngnapi khi an ngei. Cucaah Kawlmi le Tlangmi cu "kan itluk"
tiah zeitikhmanh an pawm duh lo. Cucaah anmah tangah Tlangmi umternak
phung "unitary system" phun kha rampi sernak phungah kan itlakbik lai,
tiah an ruah tawn. Cucaah Federal phung kan pawm cang an ti hnu zongah
Union Peace Conference ah USDP cozah le Tatmadaw kuzale nih cun cunglei
"strong centralized system" kan duh, tiah piang tein an chimnak kha asi
cu mu.
Taktak ahcun rampi muisam hmuhning (concept of the
nation) hi December 1946 lio Aung San―Attlee Agreement minthut lai
hrongah Kawlmi hruaitu hna kar lakah fak ngaiin an rak buai bal cang.
Aung San nih cun Tlangmi hna "ethnic identity" kha ttha tein a pawm caah
min a thut. Asinain, U Saw le Thakhin Basein nih cun an pawm bak lo. Hi
hna mitthlam ahcun luatnak a hmu laimi Kawlrampi cu hlan Anawratha,
Bazyinnang le Alawngpaya chan bantuk Bamar rampi muisam bantuk kha an
cuanter colh. Cucu Aung San nih a pawm kho ve lo. Cucaah min thu duh
loin an kir taak. Bochoh Aung San zong hnu ahcun an thah beh i tunitiang
buchoh Aung San le Tlangmi pupa hna nih saduh an rak thahmi "Union"
bantuk chunmang taktak chungah an kan luhpi duh ti lo.
Cu
bantuk "concept of nation or the question of ethnicity" hi a ra laimi
ramkhel biaruahnak lamthluan vialte―phun dangin a ra laimi "21st
century Panglong conference" ah biahalnak fak ngai ngaiin kan ton tthan
hna lai. Bamar phuntanh deuh poah awkhat in an dir dih ko lai. Cu an
dirpi dingmi biatungtlang cu thil thar khi asi hoi lai lo― 1 March1962
tuahmi "Federal Seminar" ah Bamar political party hruaitubik pahnih
Thakhin Chit Maung le U Ba Swe nih Tlangmi upa hna chuahpimi "Federal
principles" cungah an hmuhning le lungput an rak lehmi biatungtlang
bantuk tthiam kha asi tthan te ko lai.
Winston Churchill nih "
hnulei kong thuk deuhin na purh khawh deuh poahah; hmailei fiang deuhin
na hmuh khawh lai" tiah a rak chim. Tuni "Union Day" aa rak semnak hlan
Panglong tuanbia leiah thuk deuhin kan kir tthan khawh deuh poahah a ra
laimi "political dialouge or 21st century Panglong conference" ah kan
dirhmun a tthawng deuhdeuh ko lai i, kan kalnak lamthluan a fiangfai
deuh ve thluahmah te lai.
Cucaah tukum a voi 69nk "Union Day"
hi Panglong khua leiah thuk deuh le hramthla deuhin a kan luhpi tthantu
ni si hram ko seh. A "sullam" le a "muru" taktak pemh hnuah ulhmi "ni"
cu mi a thawt khun. "Union Day" a thawt kan thei kho ve maw? Bia
ihalnak zeimaw a cunglei kan tarmi kha nang zong rak ihal ve te mu.
Salai Van Lian Thang
No comments:
Post a Comment