"A dawtmi hna umnak vawlei ah daihnak
le remnak leng ko seh" tiah vancung mi nih hla an sak. Aw, nain! Cun,
Western Europe kha Industrial Revolution nih a den hnu, vawlei ah
thlennak tampi a chuak! Industrial Revolution hnu, Europe Khrihfa pawl
zumhnak cu: minung fimthiamnak le thawnnak in vawlei tuanbia kan tial
khawh lai, cun vawlei ah daihnak kan ser khawh fawn lai ti a si.
Cuticun, Europe ah Pathian hmunhma a ngei tuk ti lo. Caan a liam.
Fimthiamnak a sang chin tak. Mahbelte, 1914 a phanh tikah, vawlei ralpi
pakhatnak a chuak. Vawlei a tap. Sermi thil an tuar. A dawtmi hna minung
millions tampi nunnak a liam. Kum 4 a rau. First World War a dih hnu
tlawmpal ah, League of Nations cu dirh asi. 1925 ah Geneva Protocol an
tuah. Vawlei daihnak caah an si.
Nain,
1933 nih vawlei tuanbia a thlen bak. Germany nih Hitler kha ram hruaitu
ah an thim. 1939 in Second World War cu a chuak than. Kum 6 a rau.
First World War cu Europe Continent deuh nih a tuar. Second World War cu
vawlei zei miphun hmanh an tuar. Fimthiamnak sangtuk cang ko, caan
tawite chungah tampi an i that kho cang. Bia naah, Hiroshima ah Nuclear
Bomb an thlak. Minute pakhat ah 120,000-140,000 kar an thi. Vawlei a
hram! Sermi an tuar! Million tampi nunnak a liam than. Vawlei ah daihnak
mangtam a tlung. A tawinak in chim ahcun, Industrial Revolution hnu,
vawlei fimthiamnak a sang chin. Cu fimthiamnak in vawlei daihnak ser an i
tim. Nain, daihnak le remnak chim lo, thihnak tu a si. "A dawtmi hna
umnak vawlei ah daihnak le remnak leng ko seh" hi sullam zei dah a ngeih
ti? Pathian tel loin, daihnak ser an i timh caah a si kho men. 1945 ah
United Nations cu dirh a si. Micah 4:3 kha chirhchan a si.
United
Nations nih vawlei tuanbia ah chim awk tlak in roling ding zei dah a
tuan? UN tuanbia tawite in kan langhter lai. April 25, 1945 ah The San
Francisco Conference rak tuah a si. June 26, 1945 ah UN Charter kha San
Francisco Conference in kuzale (delegates) nih hnatlak tein min an rak
thut. Cu ti cun, October 24, 1945 ah UN cu dirh a si. January 10, 1946
ah UN hmasa bik General Assembly cu London ah an rak tuah. Feb 14, 1946
ah UN nih headquarter cu United States ah um seh a ti. 1947 General
Assembly nih Palestine cu Jewish state le Arab state tiah then siseh a
ti. 1948 ah then taktak a vun si. 10 December, 1948 ah UN nih Universal
Declaration of Human Rights kha a hnatlak pi. 1949 ah UN nih Netherlands
le Indonesia kar ah daihnak a ser, cuticun Netherlands nih Indonesia
kha ram zalonnak a pek. 1949 ah UN envoy Ralph Bunche nih Israel le Arab
states -Egypt, Syria, Jordan, le Lebanon- kar ah daihnak (cease-fire) a
ser. 1950 Nobel Peace Prize pek a si. 1947 thawkin Kashmir state
ruangah India le Pakistan kar um mi ral kha 1949 ah UN nih daihnak a ser
khawh.
1950-53 ah Communist North Korea nih South Korea a tuk, UN ralkap nih South Korea an dirh kamh. Cucun Communist North Korea pawl cu South Korea in an thawl than i, Korea peninsula ah daihnak an ser. 1954 ah UNHCR kha Nobel Peace Prize an pek. 1956 ah Suez Canal he pehtlai in Egypt le Britain, Israel, French kar raldohnak a um i, UN nih daihnak a ser. 1956 ah UN nih Belgium le Congo kar remnak a ser. Belgium nih Congo kha Independence tling a pek lo caah a chuakmi ral a si. 1962 ah Soviet Union nih missiles kha Cuba ah a chiah. John F. Kennedy nih Cuba in missiles hi a lak than lo ahcun Soviet Union ka tuk lai a ti colh. Nain, UN Secretary General U Than nih a daihter. 1962 thiamthiam ah West New Guinea he pehtlai in Netherlands le Indonesia an buai i, UN nih a daihter. 1964 ah Greek Cypriots le Turkish Cypriots kar buainak kha UN peacekeeping force nih an daihter. 1965 Kashmir he pehtlai in India le Pakistan kar raldohnak a chuak than. 1949 lio bantukin, UN nih a remh than hna. 1965 Nobel Peace Prize kha UNICEF an pek. 1966 ah UN Security Council nih Zimbabwe kha economic sanction a tuah. 1967 ah UN nih Israel le Arabs hna kar raldohnak (Six-Day War) kha a daihter. 1968 ah UN General Assembly nih Nuclear hriamnam karhlonak treaty a tuah. 1971 ah UN General Assembly nih Nationalist China kha a hlawt i, Communist China kha UN member ah a cohlan.
1973-74 ah UN Security Council nih Israel le Arabs-Egypt-Syria kar raldohnak (Yom Kippur War) kha a daihter. UN Peacekeeping force tampi Sinai Peninsula le Golan Height ah an thlah hna. 1976 ah UN General Assembly nih UN chungtel pawl kha South Africa he trade- arms pehtlaihnak nan tuah lai lo a ti. Cupinah, Sports Competition kha South Africa he tuah lo a fial rih hna. 1977 ah UN Security Council nih UN chungtel paoh South Africa sinah hriamnam zuar a kham hna. 1978 ah UN nih PLO le Israel kar raldohnak kham duh ah Lebanon ah UN peacekeeping force a thlah. 1981 ah UNHCR nih Nobel Peace Prize a hmuh. 1988 ah UN peacekeeping force nih Nobel Peace Prize a hmuh. 1988-89 ah UN nih Soviet Union le Afghan kar remnak a ser, cun Soviet troops Afghan in an kir. 1989-90 ah Namibia le South Africa kar raldohnak a daihter. Cuticun 1990 ah Namibia cu Independence a hmuh. 1990 ah UN nih Nicaraguan government le Nicaraguan rebels kar remnak a ser.
1991 ah UN nih Morocco le Polisario Front kar remnak a ser. 1991 thiam thiam ah UN troops nih Kuwait in Iraq troops pawl kha an thawl hna. Iraq nih Kuwait kha 1990 ah a tuk i, Kuwait cu Iraq nih a uk. UN troops nih Iraq cu a thawl than. 1991-93 ah Cambodia civil war kha UN nih a tlangtlak hna i Cambodia ah democracy uknak an ser than. 1992 ah El Salvador in Government le Rebels kha a remh hna. 1992 thiam ah UN nih Yugoslavia buainak kha a daihter. Croatia le Slovenia hi Yugoslavia i republics an si. Serbia pawl hi Yugoslavian Government ah nawlngei bik an si. Croatia le Slovenia nih Yugoslavia in Independence kan lak tiah vawlei ah an thanh. Cutikah, Croatian force le Serbian force kar ral an i do. UN nih a remh hna. 1992 ah Serbs le Republic's Militia kar raldohnak ruangah Bosnia-Herzegovina um harnak tongmi kha UN nih rawl le sii a pek hna. Yugoslavia kha UN nih trades embargo a tuah. 1992-93 ah UN nih USA kha Somalia ah dihnak, remnak le himnak ser awk ah nawl a pek. USA troops nih daihnak ser an i zuam. 1993 thiamthiam ah UN peacekeeping force nih Mozambique Government le Renamo Rebel Group kar daihnak kha an kilven.
Chim ding a tam rih. Kan chim ti lai lo. Hi vial si ko seh. UN nih vawlei caah a tuanmi a tam ngaingai ko. Cucaah, UN hi a thi lo. A rak nung ko. A nung rih lai. UN nih vawlei daihnak caah roling ding in a rak tuan, a tuan cuahmah, a tuan rih lai. A pipa rih lai. Asinain, a thawng tuk lo. Kan i rinhtluk in a rak thawng lem lo. Cucaah, Kawlram caah ruahchannak a tlawm. A um lo tluk khi a si. Tahchunnak ah, UN nih South Africa kha 1976 in economic- military-diplomatic-trade sanctions a tuah. Kum 15 hnu ah South Africa uknak aa thleng. South Africa chimlo, UN nih zei ram hmanh thisen luang loin uknak a thlen piak kho hna ka thei lo. Ka palh lai lo dah! Nunnak tampi liam hnuah UN nih daihnak a ser tawn tiah ka ruah. Tahchunnak ah, Sudan ram hi kan zoh hmanh lai. UN General Assembly le Security Council nih New York ah summit meeting an tuah. Sudan ah nunnak rel cawk lo a liam. UN peacekeeping force cu Sudan an phanh tikah, tamtuk an thi cang. Mipi tamtuk thih hlan ah, UN nih luhhnawh a herh, nain UN Constitution nih a onh lo. Cucaah, UN Constitution cheukhat hi cu 21st Century vawlei caah sullam a ngei ti lo, remh a herh cang. Abikin, Veto problem hi a buai bik.
Chim duh mi fiang deuh seh tiah,
Kawlram kong hi tahchunnak in kan chim lai. Kawlram cu 1962 in tuchun
tiang ralkap uknak tangah a um. A ngaingai tiah kan um duh caah asi lo.
Kan duh lo buin kan um. Hawi ram bantukin democracy kan duh ve ko.
Cucaah, kan ram uknak thlen kan duh? Asinain, UN bochan awk kan tha ti
lo. China cu a zual. India tiah, zei hlei hlah. US tiah, Security
Council ah China le Russia nih an veto hoi lai. Iraq bantukin kan ram ah
zinan (oil) a um fawn lo. Ruahchannak zeidah kan ngeih ti? Um ti bak
hlah! Kanmah caah kanmah lawng bochan awk kan ngei. Kan ram le miphun
tuanbia thar kan tial lai. Kan ram uknak kan thlen lai. Tikah, khrihfa
zumtu hna nih political issues hi kan hrial lai maw? Kan i tel ve lai
dah? Biaknak le uknak hi komh awk a si maw?
South
Korea, Hong Kong, Taiwan, Philippines le Sri Lanka ram i zumtu hna nih
miphun le ram tuanbia tialnak ah biatak tein an i telvenak kha kan zoh
hmanh lai. United States le Soviet Union ruangah Korea cu World War II
hnu tlawmpal ah South Korea le North Korea tiah an i then. Cun 1950-53
tiang Korean War a chuak than i thong tampi nunnak a liam. A ngaingai
tiah, South le North Korea um Korea pawl khi unau chuakkhat te an si. US
le USSR ruangah aa then mi an si. 1988 ah National Council of Churches
nih North le South Reunification ding hi kan mission lakah a biapi bik a
si an ti. Cuticun i fonhthannak caah zumtu hna nih a lam kip in an i
zuam. Roman Catholic a si mi President Kim D. Jung i Sunshine Policy nih
North Korea mipi thinlung ah rian a tuan ning hna kha a mak. Korea ram
daihnak caah Korea zumtu hna nih political issues a si mi National
Reunification kha an rak tanh bak. Cu bantuk thiamthiam in, 1997 ah
Britain nih Hong Kong kha China Beijing a pek than. Cutikah, Hong Kong
um mipi nih Beijing Communist uknak phung, Hong Kong ah hman an duh lo.
Hong Kong democracy kha peh zulh an duh. Cucaah, Hong Kong um khrihfa
zumtu hna nih Hong Kong ah Democracy Uknak zungzal in hmunhter awk ah
Britain le China Beijing sinin an rak hal. Anti-China a si lo,
Pro-democracy a si an ti.
Taiwan
hi China Mainland tengnge i pakhat a si tiah Beijing nih a ti, nain
Taipei nih Taiwan cu China a si bal lo, cu ve bantukin China cu Taiwan a
si bal ve fawn lo tiah a ti ve. Taiwan hi UN General Assembly ah
thuhnak rak pek asi, nain 1971 hnuah China Communist kha UN nih a cohlan
caah China Nationalist pawl cu UN in thawl an si. Cutikah, Washington
nih Taipei in Beijing ah Embassy a thial. Taiwan nih UN chungtel sinak
hmuh than aa zuam. Nain, UN chungtel sinak a hmuh sual lai ti kha
Beijing nih a phang ngaingai. Taiwan nih Full Independence kha vawlei
thanh a timh. A thanh ahcun ka thuat colh lai tiah Beijing nih a ti.
Taiwan political issues kongkau ah Khrihfa zumtu hna an thu sawh lo.
Abik in Presbyterian Church nih official statements an chuah. China
Mainland he kan i pehtaihnak a um lo, cucaah kan i fonh kho lo. Taiwan
cu Beijing he zei taktak hmanh aa pehtlai lo. Taiwan cu Taiwan um mipi
caah a si lai, zeicatiah a luatmi ram a si tiah Presbyterian Church in
Taiwan nih 1977 August 16 ah declaration an tuah. Cu kum thiam thiam ah,
National Independence kan thanh piak ko u tiah Taiwan Government kha
PCT nih a nawl. Taiwan naingaiyee tuanbia zoh tikah, miphun le ram
luatnak caah Khrihfa zumtu nih hmai ah an kal, mipi an hruai hna.
Philippines
hi Asia ahcun Khrihfa an tam biknak ram si i, ram pumpi milurel in 80 %
nak tam cu Khrihfa an si. Abikin, Roman Catholic an tam. Marcos chan ah
cozah palknak biatak tein a dohtu hna cu Khrihfa hruaitu pawl an si.
Marcos chan a dih 1986 February hnu New Constitution an tuah lioah,
Khrihfa hruaitu tampi an i tel. Cupinah, Aquino Government le Armed
Communist Rebels kar remnak ser kha Khrihfa hruaitu pawl nih an i zuam,
nain a phichuak a um tuk lo. Roman Catholic le Protestant he tanh tiin,
human rights, social justice, le freedom caah rian an tuan. A tawinak in
chim ahcun, ram le miphun caah tiah Philippines Khrihfa hruaitu hna cu
naingaiyee ah biatak tein an i pumpek. Kan chimmi a tam cang caah Sri
Lanka Khrihfa hruaitu hna nih naingaiyee ah an i telnak cu kan chim ti
lai lo.
Asia
huap in chim ahcun, Asia Khrihfa zumtu hna nih naingaiyee he pehtlai in
an dirhmun cu Christian Conference of Asia tuanbia ah fiangtein kan
hmuh. Christian Conference of Asia nih an headquarter kha Singapore ah
an rak chiah, nain Singapore cozah nih an ram in CCA kha 1987 ah an
thawl. Naingaiyee ah nan i tel. Nan fund kha naingaiyee he
senghtlaihnak a ngeimi thil hna caah nan hman. Cucaah, kan ram ah umnak
nawl kan in pe ti hna lo tiah Singapore cozah nih an ti hna. Asia ah
social justice, democracy, freedom, le full human rights ser hi kan
mission rian ngan bik lakah pakhat a si ve tiah CCA nih a ruah. Kannih
cu political organization kan si lo, religious organization kan si i
vawlei ah daihnak, remnak, zalonnak, le dinnak a um naklai rian kan
tuan. Cu rian ah economic le political thil aa tel tiah CCA nih a zumh.
CCA nih cu zumhnak le dirhmun cu nihin tiang aa nunpi.
Vawlei
tuanbia ah roling bakin rian a rak tuan mi Khrihfa hruaitu, tuanbia nih
a philh khawh lo mi, tampi lakah Germany in Dietrich Bonhoeffer le
Martin Neil Moller, El Salvador in Oscar Romero, United States in Martin
Luther King, Jr, South Africa in Desmond Tutu, le East Timor in Bishop
Belo hna hi mizapi duhdim nunnak, mizapi luatnak, daihnak, ram le miphun
hunchonak caah naingaiyee ah an lut, a tha lomi uknak kha an doh,
biatak an tanh, cun mizapi caah thih ngamh in ramrian an tuan hna i, a
cheu cu an nunnak an pek taktak. Ka upat tuk hna. Khrih vailam kha
biakinn ah siloin vawileicung ah an put. A ngaingai tiah, Khrih hrimhrim
kha vailamtah cu Jerusalem biakinn chungah aa put tung lo, vawleicung
ah pei a put ve kha ka ti. Confessing Church hruaitu Martin Neil Moller
nih hiti hin bia a rak chim bal:
Jews
pawl thong tampi an tlaih, an hrem, cun mei in an khangh hna lio ah
khan zei hmanh ka rak chimrel piak hna lo, zeicahtiah kei cu Jew ka si
lo. Cun, Slav pawl kha Hitler nih thong tampi a tlaih hna, a hrem hna i a
thah hna nain zeihmanh ka rak au piak hna lo, zeicatiah kei cu Slav ka
si lo. Social Democrat pawl tam lakte Nazi ralkap nih an hrem, thong an
thlak hna, cun an thah hna nain, zei taktak hmanh au piak lo in, ka rak
dai ziar ko, zeicah tiah Social Democrat ka si lo. Sinain, keimah caan a
phan, Hitler nih keimah a van ka tlaih ve tikah, au piaktu ka ngei ti
lo.
Biakilhnak:
UN hi a nung ko. A rak thi lo. A nung rih fawn lai. Vawlei tuanbia ah a
pipa rih ko lai. Miphun vialte a kan kilveng tu, a kan thihruai tu a si
rih lai. Kan hrampi a si zungzal ko lai. Nain, kan duhmi paoh a rak kan
tuah piak kho lo, a kan tuah piak kho lo, a kan tuah piak kho lai lo ti
cu a fiang. Cucaah, UN sinah a herh leng in ruahchannak kan ngeih awk a
si lo. Zeicahtiah ruahchannak tamtuk chiah i a si kho tung lo ahcun,
kan hnabei a dong tuk lai. Tahchunnak ah, Kawlram caah ruahchannak tampi
a um lem lo. UN nih zei pipa a kan tuahpiak kho lai ka zum lo. Kanmah
kan cawl hmasa a herh. Mizapi kan thut ko ahcun, kan ram uknak cu UN le
Pathian nih an kan thlen piak lai lo cu a fiang. Mizapi kan cawl tikah
Khrihfa zumtu hna hi kan biapi taktak, biatak tein kan i pumpek a herh.
Ram le miphun kan dawt ahcun kan thut sawh awk a si lo. Cun, Martin Neil
Moller kan si lo a biapi lai. Cu hnu ah, UN hi Kawlram caah a thawng te
lai. Kan ram aa thleng te lai.
Salai Pum Za Mang Tialmi chungin lakmi asi.
No comments:
Post a Comment