LUSEI (MIZO) MIPHUN
*********************
Atu i Mizo miphun hi Chin miphun chung miphun an si i, a hlan ahcun Lusei, asiloah, Duh Lian hrin (phun) an rak ti hna. Tlang holh an rak ngeih hlanah hin holh a phunphun an rak ngei ve i, atu an holh hi Duh Lian holh an rak ti. Cucu atu ah hin Tlang holh ah an hman i Mizo holh ti a si cang. 1945 kum ah anmah nih ‘Mizo’ tiah an i thlen caah atu ah cun Mizo miphun ti an si cang.
Chin miphun Kalemyo i an rak um lio ah Duh Lian hrin pawl cu chaklei kamah an kal i atu Khampat khuahmun khi an phan. Cu lio ah cun Khampat khua ah cun Shan-Tuluk an rak um cang. Khampat timi zong khi Shan khua a rak si. Shan holh a si i, ‘kham’ ti cu sui ti a si, ‘pat’ ti cu aa dawh a naal ti a si.
Shan pawl he cun i cawh nawn in an rak um i, nichuah lei kam deuh ah Lusei pawl cu an um. Pu Lu Sei nih cun bungkung a rak phun i, an fale pathum Chak Chuak, To Cuang le Thang Pui nih, nichuah nitlak ah khua kan tla lai i hi bungpi kung a par hi a awl lai i vawlei a tawngh tikah kan i tong ṭhan te lai, an ti ti a si.
Lusei pawl cu Kyi Taung Ngio hremnak celh lo ruangah an hawile Chin pawl le Zo pawl he an zam tikah an lau ve i, tlangcung lei ah cun an zam ve. Nitlaklei ah an kal i, Seipi an phan. Seipi lungpang hram ah hin A.D. 1600 hrawng tiang an um.
Hualngo phun pawl
***************
Hnu deuh a hung kaimi phu khat an um i, an hawile sin phan lo in atu Sumpi khuahmun ah khin (Falam peng) an tang. Miphun pakhat a simi kha hmai deuh le hnu deuh ah an rat caah nichuah le nitlaklei ah a dangdang in an um. Nitlaklei i a ummi Seipi pawl nih cun nichuah lei i a ummi Sumpi pawl cu “Chakchuak pawl” an ti hna, nichuah lei i a ummi tinak a si.
Sumpi i a ummi pawl lakah an upa bik cu Pu Fa Hlam a si i, Fa Hlam nih Sum Pi a hrin. Sum Pi min chuankhan in an umnak cu Sumpi khua an ti. Sum Pi nih Mau Va a hrin i, Mau Va cu ngalrual dawinak ah an hawile umnak Seipi khua a vung phan. Sumpi ah kir ti lo in Seipi ah cun a um beh i tefa a hrin hna. Pu Mau Va hrinsor a simi Pu Dar Kim nih Hual Hang, Hual Hnam le Hual Ngo a hrin hna. Hual Ngo cu mifim miòhawng a si caah Seipi khuami cu a uk hna. Hual Ngo nih cun Bo Cung, Cer Put, Cal Thleng le Khup No a hrin hna. Bo Cung nih khua a tlak I amah min chuankhan in “Bocung khua” an ti i, nihin tiang a hmun. Cer Puut hrinsor, Cer Puut in chan kuanak Pu Thang Sa Vut nih Van Kha, Lal Ling le Sa Vut a hrin hna. Sa Vut cu Mirang chan ah Laimi vuanthok a ṭuanmi minung pathum lakah pakhat a si.
Cuticun Pu Hual Ngo cu mifim miṭhawng a si caah a hrinsor hna nih phun min ah an i lak i Hualngo miphun an ti hna. Seipi khua i a ummi hna cu Lusei an si. Seipi in Falam pengah khua tampi an tlak. Falam peng lawng si lo in Thantlang peng tiangin an hung karh i, Khualhring tlang le Vanzang tlang ah tampi an um.
Mizo Bawi Thangur le Sailo Thawhkehnak
********************************
Chakchuak phun pawl (Hualngo phun) Seipi i an rak um lio ah hin Paihte pawl he an rak i do i, Chakchuak (Lusei) pawl nih cun Paihte pa pakhat an tlaih. Cu pa cu a min ah Chuah Lawm a si. Chuah Lawm cu Suantak phun Ral Na fapa a si. Ral Na cu Pu Bawk Lua fapa a si i, Paihte paralòha minthang pakhat a rak si. Seipi nih cun Chuah Lawm cu that lo in an sinah an umter i nupi ṭhate in an òhitpiak. Chuah Lawm nih cun fapa a hrin i a min ah ‘Za Hmuak’ an ti. Za Hmuak nih cun fapa 6 a hrin hna. Upa bik pa cu a hung chuak i, mi kip nih nan inn lung in an cheh an ti i a min ah ‘Za Deng’ an ti. (Chuah Lawm cu sal a si caah cun an serhsat i an inn cu mi kip nih lungin an cheh). Palinak pa cu a hung chuak ve i, atu cu kan tha hngerhngur ve ko cang a ti i, a min ah “Tha Ngur” a sak. Tha Ngur nih Cong Lal a hrin i, Cong Lal nih, Thang Mang, Thang Mang nih Sai Lo a hrin.
Ni khat cu Lentlang (Zongte le Tlangkhua tlang khi) nih Seipi pawl cu bawi ah an hung sawm hna. Lusei le Hualngo pawl nih cun serhsatnak in Za Hmuak hi fapa tampi a ngei i hi hna hi I kalpi hna u an ti hna. Cuticun Za Hmuak le a fale pawl cu an I kalpi hna i Lentlang (Zongte tlang le atu i Khualhring tlang kan timi) ah khin bawi ah an cang i an uk hna. An unau rual in mit'hawng an si caah an pawngkam i a ummi Lusei pawl vialte zong an uk chih dih hna.
Credit : CACC