Halkha Khua An Tlaknak
*******************
Chuncung in Phailenzawl an tlak hi A.D. 1400 hrawngah a si. Hi lio ah hin uktu ngaingi an rak ngei lo i Khenglawt, Hlawnching le Cinzah hi mit'hawng deuh an rak si. Asinain khua caan a hung sau deuh tikah Ṭio Hlei hi mifim a si i a hun uk hna. Saral zong a runven hna caah a uk hna i, sakhua vokkeuh arkeuh a lak hna. A naupa Hluan Sang a um ve i, Hluan Sang zong cu vokkeuh arkeuh sakhua cu a rak lak ve. Cucaah cun a nau Hluan Sang cu a thin a hung i, na vok sakhua na thah tikah keimah nih ka thah lai a ti. Ni khat cu a vok cu thah an tim i, Ṭio Hlei nih a ke a tlaih, Hluan Sang nih cun fung aa zum i, vok ka chun a ti i aa nganhter i Ṭio Hlei cu a paw ah a sawh i a thi. Cu hnu cun Hluan Sang nih a uk hna.

Phailenzawl cu Hluan Sang nih a u a thahnak hmun a si caah khuami hna cu an lung a si ti lo i ṭio an i tim. Hluan Sang zong cu a lung a ṭha ve lo i, Phailenzawl in Mualzung ah an hun i ṭhial, Mualzung timi cu atu i “Inncar lo” an timi hmun khi a si. Mualzung i an hun i ṭhial lio ah cun a cheu cu Hluan Sang sin kal kha an duh lo caah nitlaklei ah an kal i Thantlang khua khi an tlak.

Mualzung i an um lio ah cun Mangkheng pawl nih inpil an hung chim hna i, tampi an thah hna. Mangkheng nih an kan chim òhan sual lai ti an phan caah, anmah hi bawi ah kan put hna ahcun a dai lai an ti i Mangkheng Hlawnceu phun Pu Lal Cem cu bawi ah an va put. Pu Lal Cem nih Mualzung cun chak deuh ah a hun ṭhialpi hna i, atu Hakha khuahlun hi a si. Hlawnceu bawi a rak umnak inn cu atu Biakinn thar an saknak a thlang rawn khi a si. Sau an um hlanah Hakha cu kan uk lan kho hna lai lo an ti caah Mangkheng ah an kir i, an uknak cu Zaa Thang nih a cawk hna. (An kal lai ah sia a thah i a thlah hna caah amah cu bawi an rohtak.)
Halkha A Sullam
*************
Halkha timi thawhkehnak cu Tuluk ram i an rak um lio ah Halkha miphun an si i an phun min philh lonak ah an i sak mi a si. Tuluk ram ah hin Halkha miphun cu an um taktak. Kenneth Scott
nih hitihin a ṭial.
“One racial people of Halkha, among the Chinese people occur which verge on the racial are evidence of imperfect amalgamation. The word itself means “guest people” or “strange people” The Halkha dwell mostly in the hill (region of Kiangsi,” a ti.
A sullam:
Halkha miphun hna cu Tuluk miphun lakah aa cawhmi an si i, Halkha timi a sullam cu “khual” a siloah, “mithar” tinak a si. Tlang cung ummi an si i, Kiangsi ram hrawngah an um, ti a si.
Halkha khua in Hlawnceu bawi an kir hnu ah Za Thang nih a uk hna. Za Thang cu Hluan Sang fa a si. Hluan Sang cu Ṭio Hlei nau a si i, hlanah hin Zathang phun ti a um lo, Ṭio Hlei phun ti a rak si. Asinain Za Thang cu uktu a hung si i, fapa panga a hrin hna: Za Biak, Dar Khuah, Ngun Tual, Hrang Lung le Vai Ngam a hrin hna. Cu hna nih cun an pa min kha phun min ah an i lak i, Zathang phun an i ti i, nihin tiang an si lan.
Za Thang fa upa bik Za Biak nih Sai Kha le Zaa Pial a hrin hna. Sai Kha le Zaa Pial chan hin Sangpi le Sangte an i ṭhen. Sai Kha cu upa deuh a si caah innpi a hlum i, Zaa Pial cu ral chan ah inndang a chuak. A umnak sang cu sang hme deuh a si caah sang hme deuh bawi an ti i, a hnu ah cun a tefa hna cu Sangte bawi tiah an ti hna. Sai Kha tefa hna cu Sangpi bawi tiah an ti
hna.
Sai Kha nih Khuk Hnin a hrin. Khuk Hnin nih Khenglawt bawi fanu In Awl a ṭhit i Thang Ding an hrin. Thang Ding hi mifim, michuak ṭhiam a si caah a ram a kauh i Tipi ral tiangin a uk hna. Thang Ding nih Za Hmung, That Cin, Lian Kual, Lian Mawng, Al Bik le Hlei Lian a hrin hna. Al Bik le Hlei Lian cu Vuangtu nih bawi ah an put hna i, Zophei ram vialte an uk dih hna. Za Hmung nih Ṭial Kham a hrin i Ṭial Kham nih, Lal Bik, Lal Bik nih Lul Sang a hrin. Lul Sang cu 1875 ah a chuak i 1900 ah a thi. Amah chan ah Mirang an kai i Hakha an phan. Tuk khawh awkah an ruah hna lo caah an rem hna i, 1891 kum ah Mirang kut ah Hakha peng vialte an tla. Lul Sang nih Sui Ling le Khuk Hnin a hrin hna. Khuk Hnin nih Rev. Mang Kio Thang le Pu Uk Mang a hrin hna.
Halkha Peng Khuatlaknak
********************
A phunphun in miphun tling in an i sawm i khua cu an tlak hna. Halkha peng i khua an tlakmi hna cu: Chungcung, Phailenzawl (Halkha), Tiphul, Hniarlawn, Cinkhua, Hranhring le Aive khua an si. Thlanrawn khuahmun cun phu khat pawl cu an tho i, Chuncung khua an tlak. A hlanah cun “Cerhceu” an rak ti. Atu Chuncung khuataw ah khin cerh kaupi a um i, zan ah ceu an hmuh tawn caah cerhceu an ti. A cheu cu an lan i, Phailenzawl khua an tlak, Phailenzawl khua cu atu i i Maj. Kep Lo lungdonh thlang ah khin a si. Cuka ah cun sau nawn an um i, Cinzah pa nih khuang a rak cawi i, micheu nih cun “Cinzah Khuangcawi Hmun” an ti. Phu dang nih Thlanrawn khuahmun cun an tho i, Hniarlawn, Cinkhua, Hranhring le Aive khua cu an tlak hna.
Zokhua Tlaknak
************
Zokhua hi Kalemyo in an hawile sinah kal lo in Zo (Tidim) pawl sinah an kal i, Bangzang an phak in an hawile sinah Lailun ah an ra. Thlanrawn khuahmun in a dangte in an i ṭhen ṭhan I Hairawn khua an tlak. Hairawn in an i thial ṭhan i, Darnamkawng khua in Bualtak khua ah an ra. Bualtak ah micheu an tang i atu Bualtak hi an si. A cheu cu an lan ṭhan i Bialcin khua an tlak. Bialcin in an i ṭhial ṭhan i atu Zokhua khi an tlak.
Bawm le Tlanglau Miphun
********************
Atu i Tipi ral, Bangladesh ram ah a ummi Bawm miphun le Tlang lau le Hautheng miphun hna khi Lai miphun an si. Lailun in Zotlang Khuarua lei ah kal lo in nitlaklei ah an kal i Thantlang khua hmun an tan i, Leitak khua an va tlak. Leitak khua in tipi ral ah an pet i, atu Bawm ram ah khin khua an sa. Tlanglau le Hautheng miphun hna cu Lairam ah sau deuh an um i, Zophei ram an tlak hnu ah Zophei pawl nih an tei hna i Tipi thlanglei ah an lan ve.
Ch: Bia Siaherh& Robawm.